In 2017 kende het parlement van Nieuw-Zeeland de Whanganui-rivier rechten toe. Het was een mijlpaal in de strijd om rechten voor de natuur, die in een flink aantal landen navolging heeft gekregen. Zo zijn aan de rivier Magpie in Canada negen rechten verleend, waaronder het recht om te stromen, het recht op bescherming en het recht om iemand aan te klagen. In Europa is het eerste natuurgebied met de status van rechtspersoon de lagune Mar Menor, die door de Spaanse overheid is erkend als ‘ondeelbaar biologisch, ecologisch, cultureel en spiritueel subject’. De Nederlandse primeur ligt in Zuid-Limburg, waar de gemeente Eijsden-Margraten onlangs instemde met een voorstel om de natuur een voogd te geven die opkomt voor de belangen van flora en fauna. Veel voorstanders van natuurbehoud omarmen deze ontwikkeling: als rechtspersoon kan een natuurgebied beter worden beschermd tegen vervuiling en extractie. Maar er zijn ook critici. Want wat als een rivier overstroomt en schade veroorzaakt? Kan de rivier dan voor het gerecht worden gedaagd? Bovendien is de vraag wat een rivier wil niet makkelijk te beantwoorden. Rechten dienen om belangen te waarborgen, maar het is niet vanzelfsprekend hoe we de belangen van een rivier, bos of berg moeten begrijpen. De natuur als rechtspersoon, is dat wenselijk?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
NEE
Een rechtspersoon is een juridisch erkende entiteit die rechten en plichten heeft. Mensen, maar ook instellingen en bedrijven, worden van oudsher onder die categorie geschaard. Kan die categorie verder worden opgerekt? Historische voorbeelden zijn er genoeg. Neem de Franse gemeente Savigny, waar in 1457 een vijfjarige jongen werd gedood door een zeug en haar zes biggetjes. De varkens werden vervolgd en de zeug werd veroordeeld tot de doodstraf. De biggen werden vrijgesproken omdat ze ‘onvolwassen’ waren en ‘opgevoed door een kwaadaardige moeder’. Vandaag de dag klinkt dit nogal dwaas. Het is niet zinvol om een varken voor het gerecht te dagen, want een varken is geen wezen dat redelijkerwijs aan juridische plichten kan voldoen. Diezelfde kritiek gaat op voor het voorstel om de natuur als rechtspersoon te benaderen. Natuurgebieden beschikken niet over de juiste kwaliteiten om daadwerkelijk als juridische entiteit te handelen, met de rechten – én plichten – van dien. Bij natuurgebieden speelt bovendien een nog fundamentelere vraag: hebben ze wel belangen? Bij veel dieren kun je hun belangen redelijkerwijs afleiden uit hun gedrag, maar het is veel moeilijker om te spreken namens ecosystemen of soorten. Wil de rivier zich vertakken? Wil het bos zich uitbreiden? Wil de witte neushoorn uitsterven? De juridisering van onze omgang met de natuur roept vragen op die niet te beantwoorden zijn. Ook al is een meer duurzame omgang met de natuur van groot belang, de taal van rechten is voor de natuur niet de juiste.
Als de rivier rechten heeft, heeft die ook plichten
JA
Of een entiteit de status krijgt van rechtspersoon hangt er niet vanaf of die entiteit werkelijk een persoon is, maar wat die status dóet. Voorstanders van rechten voor de natuur willen een fundamenteel andere kijk ontwikkelen op de menselijke verhouding tot de natuur. Die andere kijk vindt inspiratie bij de filosofie van inheemse volkeren. Door een rivier als levende entiteit te beschouwen zullen we eerder gaan nadenken hoe we met die rivier kunnen samenleven in plaats van die primair te zien als economische hulpbron. De taal van rechten helpt om deze andere benadering verder te ontwikkelen, juist omdat die bestaande juridische kaders radicaal ontwricht. Erkenning van een natuurgebied als rechtspersoon betekent het gebied erkennen als een zelfstandige entiteit met een intrinsieke waarde, die niet ondergeschikt is aan de mens. En de kritiek dat rechten altijd gepaard gaan met plichten? Die is nogal kortzichtig. Elke juridische entiteit is anders. Er zijn genoeg gevallen waarin wel bepaalde rechten, maar niet dezelfde plichten worden toegekend. Neem kinderen. Die hebben niet zoals volwassenen de plicht tot belastingbetaling, maar krijgen wel veel van dezelfde rechten als volwassenen toegekend, zoals het recht op gezondheidszorg. Voor natuurgebieden geldt net zoiets: die hebben niet de plicht om mensen te beschermen tegen natuurbranden of overstromingen, maar wel het recht om beschermd te worden tegen uitbuiting en uitputting. Die rechten juridisch verankeren draagt bij aan de broodnodige kanteling in de verhouding tussen mens en natuur.
