Moet de Waddenzee rechten krijgen? Een groep wetenschappers van de Nyenrode Business Universiteit adviseerde minister voor Natuur en Stikstof Christianne van der Wal-Zeggelink eind 2022 van wel. Door van de zee een rechtspersoon te maken kan het natuurgebied beter beschermd worden, stelt de commissie. D66 werkt nu aan een initiatiefwet om de rechtspersoonlijkheid van de Waddenzee vast te leggen. Tegelijkertijd lopen er ook acties om de Maas en het Utrechtse landgoed Amelisweerd rechten toe te kennen.
Nederland is zeker niet de eerste met zulke initiatieven, weet milieujurist Jessica den Outer (1996). In Spanje is de lagune Mar Menor een rechtspersoon, Nieuw-Zeeland kende de rivier de Whanganui in 2017 rechten toe, en in Ecuador kan elke burger de rechten van Moeder Aarde (Pacha Mama) al sinds 2008 verdedigen in de rechtszaal. Volgens Den Outer moeten we ook in Nederland ons antropocentrische wereldbeeld bijstellen en de rechten van de natuur vastleggen. Om die verandering een zetje te geven, schreef ze het boek Rechten voor de natuur.
Waarom zouden we rechten toekennen aan de natuur?
‘In het Westen hebben we lange tijd het idee gehad dat de mens heerser is over de natuur. Dat begint al bij de filosofen uit de Oudheid. Zo schreef Aristoteles dat de mens bovenaan de ladder van het leven staat. Al het andere levende, zoals dieren en planten, staat onder de mens en is dus inferieur. Daarna kwam het christendom met het idee van rentmeesterschap: de natuur is een prachtig goed, maar het is de mens die ervoor moet zorgen. In het Bijbelboek Genesis staat zelfs letterlijk dat de mens heerst over alles wat zwemt, vliegt en kruipt.
Dat wereldbeeld is ook in ons rechtssysteem terechtgekomen. De mens heeft rechten en de natuur niet. Bossen, planten en dieren worden enkel gezien als dingen of objecten die we kunnen gebruiken. Dat wij als mens bijvoorbeeld een stuk land kunnen kopen, dat vervolgens ons eigendom is, is een voortvloeisel van dat idee.
Even tussendoor… Meer lezen over de verhouding tussen mens en natuur? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Door de natuur rechten toe te kennen, kunnen we bijdragen aan een ander, minder antropocentrisch wereldbeeld. Het recht beïnvloedt wet en beleid, en dat beïnvloedt weer hoe we denken en handelen. Sinds vrouwen recht hebben op onderwijs, worden meisjes meer aangemoedigd om naar school te gaan. Nu duidelijk wordt dat ons antropocentrische wereldbeeld ons in de weg staat om de natuur voldoende te beschermen, is het een logische stap om te erkennen dat de natuur ook rechten heeft. Niet alleen de mens, maar het hele aardse ecosysteem moet het uitgangspunt van wet- en regelgeving zijn.’
Wat betekent het precies als een rivier, bos of natuurgebied rechtspersoonlijkheid krijgt?
‘Door iets als rechtspersoon te erkennen, geef je het een bepaalde status waardoor het mee kan doen in de maatschappij. Een rechtspersoon kan bijvoorbeeld contracten aangaan of rechtszaken aanspannen. Zo is het bedrijf Shell een rechtspersoon; hierdoor kunnen vertegenwoordigers opkomen voor de belangen van het bedrijf. Net zoals bij Shell zouden mensen in de rechtszaal op moeten kunnen komen voor de belangen van de natuur; je hoeft geen levend persoon te zijn om rechtspersoonlijkheid te kunnen bezitten.’
Kun je als mens wel de belangen van een rivier of zee vertegenwoordigen? Je moet altijd interpreteren wat die belangen precies zijn.
‘Het recht is en blijft een menselijke uitvinding. Het toepassen van rechten voor de natuur is dus ook iets menselijks. Er zijn twee manieren waarop je dat kunt vormgeven: je hebt het voogdijschap, waarbij speciale voogden de belangen van de natuur waarborgen. De jurist Christopher Stone, die deze constructie in de jaren zeventig bedacht, vergeleek die met de zorg voor minderjarige kinderen. Ook zij hebben rechten die ze niet zelf kunnen verdedigen. In Nieuw-Zeeland hebben bijvoorbeeld een berg, een bos en een rivier een eigen vertegenwoordiging, bestaande uit lokale inheemse Maori en mensen van de overheid. Samen vormen die het menselijke gezicht van de natuur, dat staat letterlijk zo in de wet.
En je hebt de constructie waarbij iedere burger de rechten van natuur mag vertegenwoordigen. Zo mag in Ecuador iedere burger voor de rechten van Moeder Aarde opstaan. Er zijn daar inmiddels allerlei soorten rechtszaken gevoerd, over moerassen, rivieren, bergen, haaienvinnen en apen.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Mensen hebben niet alleen rechten, maar ook plichten. Geldt dit ook voor de natuur?
‘Dat is de vraag. Bij het vastleggen van de rechtspersoonlijkheid van de Whanganui-rivier heeft de Nieuw-Zeelandse overheid een pot geld beschikbaar gesteld. Daaruit worden de voogden en andere praktische zaken betaald. Maar kan de boer die naast de rivier woont en wiens land beschadigd raakt door een overstroming ook aanspraak maken op dat geld? Daar ben ik nog onderzoek naar aan het doen.’
Als rivieren en bergen straks rechten krijgen, is er dan sprake van rechtsinflatie? Worden mensenrechten bijvoorbeeld minder waard?
‘Nee, absoluut niet. Maar die reactie zie je vaak als een groep nieuwe rechten krijgt. De groep die al rechten had denkt dat ze een stuk macht of invloed verliest. Dat was het argument tegen vrouwenrechten, en die reactie zag je ook toen de slavernij werd afgeschaft. In 1972 voorspelde Christopher Stone al dat veel mensen het ‘odd, frightening or laughable’ zouden vinden als de natuur eigen rechten krijgt.
In werkelijkheid gaan mensenrechten en rechten voor de natuur vaak hand in hand. In het Amerikaanse plaatsje Tamaqua Borough, dat flink vervuild was door jarenlange mijnbouw, droeg de erkenning van de rechten voor de natuur bij aan de rechten van de lokale burgers op schone lucht en een gezonde leefomgeving. Ook in Colombia koppelen ze het menselijk recht op schoon water en schone lucht aan de rechten voor de natuur.
De Amerikaanse historicus Thomas Berry stelt dat de wetten van de aarde bepalend zouden moeten zijn voor de manier waarop wij ons juridische systeem inrichten. Daar ben ik het grondig mee eens. De aarde bestaat al miljoenen jaren, hield al ecologische processen in stand toen de mens er nog niet was, en zal dat ook doen als wij er niet meer zijn. De rechten voor de natuur zijn dus eigenlijk niets nieuws; we zijn ze alleen nu pas aan het vastleggen in ons rechtssysteem. Er is daarom geen sprake van het toekennen, maar van het érkennen van de rechten van de natuur.’
Rechten voor de natuur
Jessica den Outer
Lemniscaat
153 blz.
€ 17,99
