Filosoof en schrijver Miriam Rasch is zelf ook benieuwd om te horen wat ze gaat zeggen over haar nieuwe boek. ‘Natuurlijk ken je als schrijver je eigen werk,’ zegt Rasch, zittend aan de keukentafel in haar huis in Rotterdam. ‘Toch kun je verrast worden door wat je erover te vertellen hebt. Dat komt doordat er iemand luistert. Een luisteraar maakt het mogelijk voor een ander om zich uit te spreken en zo iets nieuws over zichzelf te ontdekken. Goed luisteren is meer dan geluiden opvangen met je oren. Het is een houding van nieuwsgierigheid, openheid en ontvankelijkheid.’
Miriam Rasch is filosoof en schrijver. Ze is verbonden aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam en columnist voor Filosofie Magazine. Met haar boek Frictie (2020) won ze in 2021 de Socratesbeker voor het beste Nederlandstalige filosofieboek van het jaar. Andere titels van haar hand zijn Zwemmen in de oceaan. Berichten uit een postdigitale wereld (2017) en Autonomie (2022).
In Luisteroefeningen gaat Rasch op zoek naar de ethiek van het luisteren. Aan het boek ging een uitgebreid onderzoek vooraf, dat begon in de stille periode van de coronalockdowns. Gebruikmakend van geluidskunst, literatuur en filosofie verkent Rasch de relatie die we leggen als we naar een ander luisteren.
Luisteren is geen passieve bezigheid, is een van haar conclusies. Als je luistert, ben je constant bezig met informatie opslaan, interpreteren en begrijpen. Rasch: ‘Vaak zijn we ook aan het nadenken over wat we zelf gaan zeggen zo gauw we de kans krijgen, of proberen we oplossingen voor de ander te verzinnen. Maar je kunt je afvragen of je dan wel echt aan het luisteren bent. Ik kom er steeds op uit dat luisteren betekent dat je je interpretaties en ideeën loslaat, dat je de ander niet direct probeert te begrijpen. Goed luisteren begint met misverstaan.’
‘Er is een luisteraar nodig om te kunnen spreken’
Hoe zit dat precies?
‘Het risico is dat we al luisterend dingen invullen, dat we horen wat we verwachten te horen. Er bestaan luisteroefeningen waarbij mensen moeten herhalen wat een spreker heeft gezegd. Daaruit blijkt dat de interpretaties die we maken vaak niet kloppen. Op het moment dat je een misverstand hebt, loopt je interpretatie vast. Je bent gedwongen om te vragen: wat zeg je? Wat bedoel je precies? Bij een misverstand moet je je eigen ideeën opzijschuiven en echt beginnen te luisteren.’
Waarom is het belangrijk om goed te luisteren?
‘Luisteren biedt tegenwicht tegen overprikkeling en polarisatie. We worden tegenwoordig constant blootgesteld aan nieuws. Sinds de komst van sociale media krijgen we niet meer alleen in het achtuurjournaal mee wat er in de wereld gebeurt, maar 24 uur per dag. Mensen worstelen met die stortvloed aan informatie. Luisteren kan daar bij helpen. Een deel van het probleem is namelijk dat nieuws vaak visueel is. Dat vormt een aanslag op je netvlies. Als je nieuws luisterend tot je neemt, bijvoorbeeld via de radio, zul je moeten vertragen, aandachtig moeten zijn. Zo verhoud je je op een andere manier tot de informatie.
Of denk aan het gepolariseerde maatschappelijke debat. We hebben ons oordeel over mensen met een andere mening vaak al klaar, ook al doen we nog even alsof we luisteren. Maar als we echt zouden luisteren, zouden we weleens verrast kunnen worden. Toen de Deense politica Özlem Cekic op de koffie ging bij iemand die haar online haatberichten had gestuurd, ontdekte ze dat ze eigenlijk veel met hem gemeen had. Maar het kan ook andersom gaan. Mensen doen soms extreme uitspraken, overgoten met een gematigd sausje. Als je goed naar ze zou luisteren, zou je met je oren klapperen. Luisteren kan dus ook polarisatie versterken.’
Spoedcursus: Luisteren
Luisteren wordt soms gezien als wondermiddel tegen maatschappelijke problemen, maar is dat dus niet?
‘Nee, al wordt het inderdaad soms wel zo gepresenteerd. Al sinds begin deze eeuw hoor je Nederlandse politici zeggen dat ze meer naar Nederlanders willen luisteren. Maar wat bedoelen ze dan? Vermoedelijk hebben ze het niet over een open, doelloze, ruimtescheppende relatie, maar maken ze gebruik van de verwarring tussen luisteren als horen en luisteren als gehoorzamen. “Wij gaan naar jullie luisteren” klinkt misschien als “we gaan doen wat jullie zeggen”, maar is iets totaal anders. Goed luisteren is immers doelloos. Je weet niet van tevoren wat je gaat horen en of je het daarmee eens zult zijn. Luisteren is niet hetzelfde als instemmen.’
Intiem
Rasch stuitte in haar onderzoek op het werk van geluidsonderzoeker Tripta Chandola, die de focus van spreken naar luisteren probeert te verleggen. ‘Vaak wordt gezegd dat mensen een stem moeten krijgen, dat ze zich moeten kunnen uitspreken. Toen Chandola etnografisch onderzoek deed in een wijk in Delhi, besloot ze de bewoners niet als sprekers, maar als luisteraars te benaderen. Ze nam de geluiden van de stad in zich op zoals zij dat deden, luisterde naar hun luisteren. Dat vond ik een openbaring. Wat betekent het om de ander niet als spreker, maar als luisteraar te zien? Dat is heel intiem. Het betekent dat je een innerlijke wereld hebt waar van alles gebeurt, en dat jij met je oordelen naar mij zit te luisteren.’
‘Luisteren is niet passief, maar actief’
Kunnen we ook luisteren zonder oordelen?
‘Bijna iedereen die schrijft over luisteren zegt dat je je vooroordelen moet opschorten. Daar ben ik het mee eens, maar tegelijkertijd betwijfel ik of dat wel mogelijk is. Vooroordelen hebben we nu eenmaal. We zijn altijd gekleurd door onze geschiedenis, onze opvoeding, onze vrienden. Misschien zijn er boeddhistische monniken die een neutrale staat van zijn kunnen bereiken, maar voor de alledaagse overprikkelde mediagebruiker is het beter om te streven naar een meerstemming geheel. Het is net als bij de discussie over de biases, de vooroordelen, van algoritmes. Moeten algoritmes neutraal zijn? Of accepteren we dat dat niet kan en proberen we de impliciete aannames die erin zitten zo divers mogelijk te maken?
Het is realistischer om te proberen je vooroordelen onder ogen te komen. Als je ze kent kun je ze corrigeren. Ook hierbij kan luisteren weer helpen. Neem weer het misverstand: iemand zegt iets en jij hoort iets anders. Het verschil daartussen zegt van alles over hoe je beïnvloed wordt door onbewuste aannames; onze vooroordelen worden blootgelegd als er een misverstand ontstaat.
Een andere manier om je vooroordelen te leren kennen is door naar jezelf te luisteren. Want wie spreekt er als je naar jezelf luistert? Dat ben je niet alleen zelf. Je cultuur, je ouders en je partner spreken mee. In To the lighthouse van Virginia Woolf krijgt het personage Lily Briscoe door een man in haar oor gefluisterd: “Vrouwen kunnen niet schrijven, vrouwen kunnen niet schilderen.” Die zin komt duidelijk niet van haarzelf, maar wordt op een gegeven moment wel onderdeel van Briscoes innerlijke stemmen.
Je innerlijke stemmen hoor je niet als je aan het praten bent, want dan ben je druk met het vormen van woorden en gedachten. Pas als het stil is, als je bijvoorbeeld ’s avonds in bed naar jezelf ligt luisteren met het licht uit, klinkt de kakofonie van ideeën en vooroordelen.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Onzichtbaar
Luisteren valt te trainen, meent Rasch. Vandaar dat ze haar boek de titel Luisteroefeningen heeft gegeven. ‘Al zijn mijn luisteroefeningen eigenlijk meer denkoefeningen. Er bestaan allerlei boeken met praktische tips om beter te luisteren, maar als filosoof doe ik iets anders. Ik laat zien dat iets onzichtbaars als geluid sterk op je kan inwerken, en dat iemand die niets lijkt te doen, zoals een luisteraar, in werkelijkheid zeer actief is. De oefening is om een luisteraar niet alleen als ontvanger, maar ook als zender te zien, een zender van aandacht.’
Als je iemand aandacht schenkt gebeurt er iets, meent Rasch. ‘Componist Pauline Oliveros zei dat je door te luisteren iets kunt veranderen in de wereld. Het listening effect noemde ze dat. Als iemand echt luistert, zullen mensen zich durven uit te spreken. Dat merkte ook schrijver Svetlana Alexijevitsj, die in gesprek ging met vrouwen die hebben meegestreden in de Tweede Wereldoorlog. Decennialang was nooit naar hun verhaal gevraagd, alleen naar dat van mannelijke helden. Maar toen ik naar ze ging luisteren, schrijft Alexijevitsj, konden de vrouwen voor het eerst ook naar zichzelf luisteren. Ze begrepen toen dat ze een verhaal te vertellen hadden. Er is een luisteraar nodig om te kunnen spreken.’
‘Een misverstand legt onze vooroordelen bloot’
Ik moet denken aan het filosofische raadsel van George Berkeley: als in een verlaten bos een boom omvalt en niemand hoort het, heeft de boom dan wel geluid gemaakt? Oftewel: is er pas geluid als iemand luistert?
‘Nou, dat is wel heel antropocentrisch gedacht. Dat wij mensen de boom niet horen vallen, betekent niet dat er niemand luistert. De dieren in het bos worden in dit raadsel genegeerd. En wie zegt dat de andere bomen niet meeluisteren? Of het landschap, de beekjes, de bergen?’
Is dat nog wel luisteren?
‘Luisteren begint als intermenselijk contact waarin je op zoek gaat naar begrip. Dat is het belangrijkste voor de mens, het is de reden waarom je begint met luisteren. Maar als je luisteren begrijpt als aandacht schenken en je openstellen voor wat je nog niet weet, dan hoeft dat zich niet te beperken tot gesprekken tussen mensen. Luisteren is een houding van ontvankelijkheid, en met die houding kun je de wereld intrekken en je aandacht richten op de oceaan of op het bos.
Door te luisteren naar wat geen talige betekenis heeft, word je ook beter in het luisteren naar mensen. Als je naar een ander luistert, moet je je vooroordelen onder controle houden en anderen niet meteen in hokjes plaatsen. Dat is ingewikkeld, maar dat lukt beter als je gewend bent te luisteren naar de natuur. Het is een aandachtsoefening. Ga eens in een park of op een stationsplein staan en luister naar de geluiden om je heen. Je zult merken dat je aandacht verscherpt. Gaandeweg zul je allerlei geluiden kunnen onderscheiden die je eerst niet opvielen. Ook in Rotterdam kun je dan de vogels horen, en de wind in de bomen.’
Luisteroefeningen. Over aandacht en ontvankelijkheid
Miriam Rasch
De Bezige Bij
224 blz.
€ 22,99
