Hoe worden we gelukkig? In zelfhulpboeken, social media-berichten en Ted Talks vind je allerlei praktische wijsheden en methodes om het ultieme geluk te bereiken. Wie voor een antwoord op die vraag bij de filosofie te rade gaat, zal vaak uitkomen bij hetzelfde werk: Aristoteles’ Ethica Nicomachea. In deze klassieker wordt geluk beschreven als het hoogste levensdoel.
Maar volgens filosoof en classicus Ben Schomakers (1960), die verschillende werken van Aristoteles vertaalde en de shortlist van de Socratesbeker haalde met zijn boek Het begin van de melancholie (2018), zit er een onopgeloste spanning in de route die Aristoteles naar geluk uitstippelt. In zijn recent verschenen essay Verlangen opnieuw. Over Aristoteles, liefde en echtheid onderzoekt hij die spanning. Het resultaat is een bespiegeling op ons verlangen naar autonomie enerzijds en naar liefde anderzijds; verlangens die volgens Schomakers niet met elkaar én niet zonder elkaar kunnen.
Wat is onze gangbare kijk op geluk?
‘In onze samenleving ligt er in ons streven naar geluk een enorme nadruk op autonomie en zelfperfectionering. Dat is ook een erfenis van Aristoteles. Hij zegt dat we gelukkig worden door activiteiten uit te voeren waar we goed in zijn. In bijna heel de Ethica Nicomachea stelt hij dat die activiteiten allemaal gericht moeten zijn op de sociale context waarin je leeft: een goede burger is een gelukkig mens. Maar in het laatste hoofdstuk zegt hij onverwachts dat alleen denken tot het ultieme geluk leidt. Want dat is ons allerhoogste vermogen, omdat we dan het meest autarkisch – Grieks voor onafhankelijk – zijn. Ik werd een beetje boos toen ik dat las. Ik dacht: “Wat is hij nou eigenlijk aan het doen?”’
Waarom werd u zo boos?
‘Een filosoof wil de wereld begrijpen en daarbij overzicht over alles hebben. Maar om op de werkelijkheid te reflecteren, sluit je je er ook op een bepaalde manier vanaf. Dat abstraheren en de formule voor geluk in een mal proberen te gieten creëert een afstand. Als je dat in extreme mate doet, door zoveel belang te hechten aan autarkie, vraag ik me af of je daar nou werkelijk gelukkig van wordt.
Even tussendoor… Meer lezen over het denken over geluk? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Ik denk dat Aristoteles echt blij was met en door zijn denken, daar twijfel ik geen moment aan. Dat was zijn talent. Maar er zal ook iets geknaagd hebben. Hij geeft een hele rij argumenten waarom autarkisch denken ons gelukkig zou maken, waarin ik een soort bewijsdrang zie. Iemand die zo graag wil laten zien dat zijn manier de juiste is, mist denk ik waardering en erkenning. Wat ik tussen de regels door lees, is: “Hou van mij als filosoof, hou van mij als denker.” Het is eigenlijk een schreeuw om liefde.’
Verlangen we dan eigenlijk allemaal naar liefde?
‘Ik denk dat we allemaal dezelfde fundamentele verlangensstructuur hebben. Die uit zich bij iedereen anders, maar komt neer op hetzelfde principe: je wilt jezelf als persoon uitdrukken. Besluiten die je zelfbeeld bevestigen voelen goed en gebruik je als ijkpunt. Maar soms kan je door een keuze ook denken: “Oei, dat hoort niet bij mij.” Dan voelt het alsof je het contact met jezelf kwijt bent. De keuze om jezelf vorm te geven op de manier zoals jij dat wilt, vraagt om autarkie. We hebben dus behoefte aan autonomie en ontlenen daar deels ons geluk aan.
Maar aan de andere kant heb je andere mensen in je leven nodig – en hun liefde – om jezelf te kunnen definiëren. Je kunt jezelf niet geheel zelfstandig ontwikkelen. En liefde sluit autarkie juist uit. Er gebeurt iets wat je niet kunt controleren: je wordt er op een bepaalde manier ook door in bezit genomen. Natuurlijk niet volledig, want je hebt al een heel leven geleid waarin je als het goed is een eigen identiteit hebt opgebouwd. Maar voor liefde moet je altijd iets inleveren en delen; als je dat niet doet, werkt het niet.’
Liefde en autarkie zijn dus tegenpolen, maar toch hebben we beide nodig om gelukkig te zijn. Hoe moeten we daarmee omgaan?
‘Elke weg die je kiest in het leven is onvolmaakt, want het gaat altijd ten koste van andere mogelijkheden die evengoed dichtbij jezelf liggen. Het gaat erom dat je terugkijkend op het contingente leven de tekorten ervan kunt erkennen, maar die tegelijkertijd ook voor je verantwoording kunt nemen. Het is onvermijdelijk om soms ook de verkeerde weg te kiezen, maar ook dat vormt je. Wat er uiteindelijk toe doet is dat je geen vervreemd leven hebt geleid, maar dat je leven een constante poging is geweest om jezelf uit te drukken. Dat je – ondanks de fouten – op dat alles uiteindelijk kan terugblikken met een glimlach van herkenning en aanvaarding is de voorwaarde om werkelijk geluk te ervaren.
Aristoteles definieert geluk als de ervaring die je hebt als je iets doet waar je goed in bent. Volgens mij heeft hij in de kern gelijk, maar ik denk niet dat die activiteit denken of een goede medeburger zijn is. Ik denk dat de activiteit, die we moeten uitvoeren om gelukkig te zijn, het leven zelf is.’
Verlangen opnieuw. Over Aristoteles, liefde en echtheid
Ben Schomakers
Boom
192 blz.
€ 22,90
