Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is verandering?
‘De werkelijkheid is de beweging zelf’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar is denken ook veranderen? Een inleiding in de filosofie van de verandering.
Wie een oude jeugdfoto van zichzelf ziet, kan bevangen raken door gevoelens van vervreemding en verbazing. Hoe kan er zoveel veranderd zijn? Het opmerkelijke is dat je jezelf normaal gesproken door al die veranderingen heen als min of meer dezelfde persoon ervaart. Pas door de sprong in de tijd die de foto mogelijk maakt, zie je plots de verandering. Maar zelfs dan is het nog moeilijk om vat te krijgen op wát er dan precies veranderd is. Dat geeft te denken: wat is verandering eigenlijk?
In ons hoofd zetten we de dingen stil
Tegenwoordig klinkt het haast als een dooddoener om te zeggen dat alles veranderlijk is. Toch was dat wel wat Herakleitos (ca. 540-480 v.Chr.) dacht. ‘Je kunt niet twee keer in dezelfde rivier stappen,’ schreef hij. ‘In dezelfde rivier stappen we en stappen we niet, we zijn en we zijn niet.’ Minder bekend is dat hij een tijdgenoot had die precies het tegengestelde beweerde. Volgens Parmenides kon verandering niet bestaan. Hij redeneerde als volgt: alles wat verandert, is op weg naar iets wat het nog niet is. Maar alles wat is, kan niet tegelijk ook iets niet zijn. Dus verandering bestaat niet. Al het zijn is volgens hem absoluut en noodzakelijk.
De ene filosoof gelooft dat alles continu verandert, de ander denkt dat verandering niet eens bestaat – hoe moeten we dat begrijpen? De Franse filosoof Henri Bergson (1859-1941) gaf hiervoor een elegante verklaring. Verandering is een kwestie van perceptie, meende hij. ‘De werkelijkheid is de beweging zelf.’ Maar hij voegde daaraan toe: ‘In het dagelijks leven is het praktischer om te denken en spreken in termen van dingen die in principe stilstaan en bij uitzondering bewegen of worden bewogen.’
Alles verandert, maar in het hoofd zetten we voor ons eigen gemak de dingen stil. Misschien dat dit verklaart waarom we de veranderingen om ons heen, zelfs die met betrekking tot onszelf, maar zo moeilijk voor ogen krijgen. De filosoof Gilles Deleuze (1925-1995) pleitte er dan ook voor dat het denken met de veranderlijke wereld in de pas moet lopen; denken moet een vorm van veranderen zijn.
Daarmee zijn natuurlijk nog niet alle mysteries rondom verandering opgelost. Wat bijvoorbeeld te denken van het feit dat alles weliswaar lijkt te veranderen, maar dat de veranderingen die je zelf zou willen bewerkstelligen soms zo stroef lijken te gaan? Du musst dein Leben ändern, schreef de Duitse dichter Rainer Maria Rilke (1875-1926): je moet je leven veranderen. Maar als alles voortdurend verandert, lijkt die uitspraak overbodig. Al kun je je dan nog altijd afvragen: hoe verander ik mezelf de juiste richting op?
