Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is techniek?
‘De mens is van nature kunstmatig’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar maakt denken ook handiger? Een korte inleiding in de filosofie van de techniek.
‘Welk wezen loopt ’s ochtends op vier benen, ’s middags op twee benen en ’s avonds op drie?’ Oedipus zou dit raadsel als enige hebben opgelost, waardoor hij niet door de Sfinx van Thebe wordt opgegeten. Het juiste antwoord: de mens. Want eerst kruipen we, dan lopen we, en aan het einde van ons leven strompelen we met een stok. Al in de mythische verbeeldingen van de mens worden we voorgesteld als wat Helmuth Plessner (1892-1985) later onze kunstmatige natuur noemt. Anders dan niet-menselijke dieren leven wij altijd met behulp van techniek. Volgens Arnold Gehlen (1904-11976) komt deze behoefte aan technische ondersteuning voort uit wat de mens in de aard is: een Mangelwesen – noem het een gebrekdier. Door onze natuurlijke hulpeloosheid – er is geen dier dat meteen na de geboorte zo weinig kan en dat het bovendien zijn hele leven met kleren moet doen om geen kou te vatten – hebben we van onze technische middelen onze tweede natuur gemaakt. Van een stok om mee te slaan tot een pen om mee te schrijven.
In de twintigste eeuw liet de Franse denker Jacques Ellull (1912-1992) zien dat techniek veel verdergaat dan apparaten alleen. Ook psychologische technieken (van opvoeding tot propaganda) hebben een voortdurend technische invloed op de aard van de mens. Toen Martin Heidegger (1989-1976) in 1954 schreef dat ‘alle afstanden in tijd en ruimte’ inkrimpen, noemde hij het vliegtuig, de radio, de film en het ‘toppunt van de opheffing van elke mogelijkheid tot afstand’, de televisie, ‘die weldra het raderwerk van het hele verkeer door zal razen en beheersen’. Hij had het zonder internet al aardig voorzien. Ook wat de techniek van het filmen betreft, die ‘tegelijk met de camera ook de mens toont die haar bedient’, voorzag hij het droste-effect van onze selfiecultuur.
‘Het schrift is toverdrank voor geheugen en verstand’
De techniek die de meeste invloed op de geschiedenis van de mens heeft gehad, het schrift, noemde Plato (427-347) ‘toverdrank voor geheugen en verstand’. Met het geschreven woord kunnen we veel invloed uitoefenen op de wereld, maar ‘wanneer iets eenmaal is opgeschreven, dan rolt elk betoog alle kant op’.
Wie beseft dat ditzelfde schrift het fundament is onder onze informatiemaatschappij is een gewaarschuwd mens. Hij weet dat de geschreven data in de wereldwijde digitale cloud niet alleen een immens geheugen vormen, maar ook een vruchtbaar oerwoud voor hackers en cyberwarriors. Voor de techniekfilosoof Luciano Floridi (1964) is het digitale schrift eigenlijk niet eens een techniek meer die de mens naar eigen inzicht kan gebruiken. Volgens Floridi zijn we in een ander bestaan terechtgekomen: de infosfeer. En de wezens die erin wonen zijn ‘inforgs’. De sfinx van Thebe zou nu vragen: welk wezen loopt letterlijk zonder benen?
