Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is muziek?
‘Muziek is een vorm van verlossing’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar zit er ook muziek in het denken? Een korte inleiding in de filosofie van de muziek.
Iets wat ons als muziek in de oren klinkt, hoeft zelf geen muziek te zijn. Muziek is spreekwoordelijk geworden voor het aangename, het harmonische. Van het voorstel om volgende week op vakantie te gaan of het vertoonde spel van ons favoriete voetbalelftal kunnen we zeggen ‘dat er muziek in zit’, zelfs al valt er niets te horen.
Dit soort uitdrukkingen hebben oudere wortels dan we misschien denken. De Griekse filosoof Pythagoras (ca. 570-500 v.Chr.) was er al van overtuigd dat in alles muziek zat. Hij had ontdekt dat de harmonieuze intervallen uit de muziek precies overeenkomen met wiskundige verhoudingen: een octaaf is 1:2, een kwart is 3:4 et cetera. Deze wiskundige verhoudingen bepaalden volgens de astronomie van zijn tijd ook de positie van de hemelsferen die de aarde omringen. Pythagoras concludeerde daarop dat de hemelsferen muziek maken. Er klinkt een eeuwige muziek op uit de kosmos, maar we merken die niet op omdat we eraan gewend zijn.
De belangrijkste klanken zijn onhoorbaar
Dat de belangrijkste vorm van muziek onhoorbaar is, bleef lang de dominante overtuiging. Als je bijvoorbeeld muziek bestudeerde aan een middeleeuwse universiteit, hield je je vooral bezig met het heelal en de menselijke ziel. In navolging van Plato (ca. 427-347 v.Chr.) meende men namelijk dat niet alleen de hemelsferen georganiseerd zijn volgens de verhoudingen van de muziek, maar ook de ziel. De harmonieuze melodie en de harmonieuze mens hebben dezelfde grond. Dat verklaarde ook waarom muziek gevoelens oproept: je bootst met een instrument de verhoudingen na die ook het zielenleven reguleren.
Maar als muziek te maken heeft met de orde van het heelal en de ziel, waarom krijgt ze dan zo’n nederige positie? De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) draaide de hiërarchie om. Muziek beschouwde hij als de zuiverste uitdrukking van de wil, de irrationele kracht die aan de wereld ten grondslag ligt. Beter dan alle kennis en kunst brengt de muziek het diepste wezen van de werkelijkheid tot uitdrukking. Muziek is zelfs een vorm van verlossing, dacht Schopenhauer, een manier om te ontsnappen aan het lijden van het leven.
Volgens de componist Bernd Alois Zimmermann (1918-1970) brengt muziek een eenheid tot stand tussen tijd en ogenblik. De muziek verbindt de gelijktijdigheid, de samenklank, met de chronologische opeenvolging van klanken. Op die manier ontstaat er een orde tussen de mens en de tijd, schrijft Zimmerman, ‘een orde van beweging die de mens op een bijzondere manier bewust maakt van de tijdelijkheid’. De rollen zijn omgedraaid: niet de mens ziet ergens muziek in, maar de muziek geeft de mens zijn plaats in de tijd.
