Mary de kleurwetenschapper

Kun je weten wat kleur is als je nog nooit kleur hebt gezien? In de filmklassieker The wizard of Oz (1939) stapt het personage Dorothy plotseling vanuit een sepia-wereld de kleurenwereld binnen. Onder euforische muziek betreedt ze een paradijselijke wereld vol felle kleuren. Haar geluk spat net als de kleuren van het scherm. Het was een revolutionair moment voor het personage, maar ook voor de geschiedenis van de film. Het fragment wordt nu beschouwd als het begin van het tijdperk van de kleurenfilm.

Het moet wat zijn: om in één moment van een leven zonder enige kleur naar een leven vol kleuren te gaan. Deze overgang staat ook centraal in een gedachte-­experiment van filosoof Frank Cameron Jackson (1943), genaamd ‘Mary’s room’. Stel je een briljante wetenschapper voor die Mary heet, schrijft hij in zijn paper ­‘Epiphenomenal Qualia’. Mary heeft een merkwaardig leven: ze groeit op in een zwart-witte kamer, draagt witte handschoenen en heeft nergens een spiegel. Ze heeft dus nog nooit kleur gezien. Wel specialiseert ze zich als wetenschapper in de waarneming van kleur. Ze bestudeert de wereld vanuit haar zwart-witte kamer via een zwart-wittelevisie. Ze beschikt over alle fysiologische informatie over wat er gebeurt in een mens wanneer hij rijpe tomaten of de lucht ziet. Ze weet daardoor ook de begrippen ‘rood’ en ‘blauw’ goed toe te passen. Kortom, haar wetenschappelijke kennis over kleuren bevat geen enkele lacune.

Stel je dan nu eens voor, schrijft Jackson, dat ze voor het eerst buiten de kamer treedt, de kleurrijke wereld in. Leert ze dan nog iets nieuws over kleur? Of wist ze alles al?

Volgens Jackson staat het buiten kijf dat Mary iets nieuws leert. Alles weten over kleur is iets heel anders dan kleur ervaren. We stellen ons voor dat Mary, als ze voor het eerst een rijpe tomaat ziet, een aha-­erlebnis heeft: ‘Dus dát is rood!’ Jacksons experiment is een argument tegen het fysicalisme: het idee dat het hele universum inclusief ons mentale leven materie is. Hoewel Jacksons experiment overtuigend lijkt, wordt er nog volop over gediscus­sieerd. Want als Mary iets nieuws leert, wát is dat dan precies? En doet ze wel echt nieuwe kennis op of alleen een nieuwe ervaring? Cognitiefilosoof Daniel Dennett (1942-2024) was er zelfs van overtuigd dat Mary überhaupt niets nieuws leert: het probleem is volgens hem dat wij ons als gemankeerde wezens simpelweg niet kunnen voorstellen wat het betekent om alles over kleur te weten.