Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Als je iets doet, dan moet je het goed doen! Maar als je iets slechts doet, moet je dat dan ook goed doen? Dat klinkt nogal paradoxaal, want hoe kun je nu iets slechts goed doen? Stel dat je iets heel slechts doet: je vermoordt iemand. Natuurlijk moet je dat niet doen. Maar áls je het doet, ben je moreel verplicht het slachtoffer niet nodeloos te laten lijden. Je moet niet onnodig wreed zijn en je moet zorgzaam zijn voor de nabestaanden, voor zover dat kan. Kortom, als je iemand vermoordt, moet je dat zo vriendelijk mogelijk doen.
Volgens een bekend logisch redeneerpatroon, genaamd modus ponens, volgt hier iets heel raars uit. Dat patroon houdt in dat uit de twee premissen ‘als A dan B’ en ‘A’ samen de conclusie ‘B’ volgt. Stel dat de volgende twee uitspraken waar zijn: ‘Als je lid bent, dan krijg je korting’ en ‘Je bent lid’. Dan volgt daaruit dat de uitspraak ‘Je krijgt korting’ ook waar is. Hier is geen speld tussen te krijgen. Dit redeneerpatroon is zo fundamenteel dat de stoïcijn Chrysippus het bestempelde als een van de vijf patronen die je verder niet hoeft te onderbouwen.
Met modus ponens volgt uit de premissen ‘Als je iemand vermoordt, dan moet je iemand zo vriendelijk mogelijk vermoorden’ en ‘Je vermoordt iemand’ de conclusie ‘Je moet iemand zo vriendelijk mogelijk vermoorden’. Maar als je iemand zo vriendelijk mogelijk moet vermoorden, dan móét je dus iemand vermoorden. Tegelijkertijd is het natuurlijk zo dat je niemand moet vermoorden. Maar hoe kan het nu zo zijn dat je iemand moet vermoorden én niemand moet vermoorden? Dit argument staat bekend als de gentle murder paradox.
Even tussendoor… Elke week zelf leren denken met Filosofie Magazine? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Zoals bij alle paradoxen zijn de meningen verdeeld over wat een goede oplossing hiervoor is. Je zou kunnen overwegen om modus ponens overboord te zetten, maar dat gaat wel erg ver. Je verwerpt dan ook heel veel redeneringen die je eigenlijk wil behouden. Sommigen wijzen erop dat logische gevolgen van verplichtingen zelf vaak niet verplicht zijn. Uit de verplichting om mijn zieke buurman te helpen volgt dat mijn buurman ziek is, maar het zou gek zijn om daaruit te concluderen dat het verplicht is dat mijn buurman ziek is. In tegenstelling tot het gezegde is het niet zo dat wie A zegt ook B moet zeggen. Zelfs niet als B logisch volgt uit A.
