De Britse huisarts Edward Jenner (1749–1823) ondernam het gewaagde experiment om zijn patiënten met koeienpokken in te enten als bescherming tegen de mensenpokken. Het experiment was een succes: tegenwoordig wordt Jenner onder medici gevierd als grondlegger van het eerste vaccin. Maar is dat wel gepast? Geïntrigeerd door de anekdote dat wie eenmaal koepokken had gehad nooit meer mensenpokken kreeg, begon Jenner zijn patiënten aan blaasjes van beide soorten pokken bloot te stellen. Dat was niet zonder risico. Toen de huisarts voor het eerst een achtjarig jongetje pokken gaf, was hij niet zeker van een goede afloop. Je kunt je afvragen of Jenner onder een minder goed gesternte niet zou zijn verguisd, omdat hij zo roekeloos was patiënten met een dodelijke ziekte in aanraking te brengen. Jenner had dus ook gewoon geluk. Verdient een geluksvogel wel lofbetuigingen?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Nee
De gok van Jenner raakt aan een dilemma in de ethiek: kun je personen vieren, verguizen en verantwoordelijk houden voor uitkomsten die buiten hun controle liggen? Het traditionele antwoord, onderschreven door Immanuel Kant en zijn volgers, luidt ontkennend. Waar de moraal gaat, daar krijgt het toeval geen ruimte. Stel je voor dat Jenner met hetzelfde experiment géén medische revolutie had ontketend en wél een achtjarige patiënt om zeep had geholpen. Ongeacht de uitkomst blijft volgens kantianen het morele gehalte van zijn handeling gelijk – goed of slecht, briljant of roekeloos. De moraliteit van een handeling wordt niet door de gevolgen bepaald, maar door de intenties waar de handeling op is gestoeld. Dat Jenner de geschiedenis aan zijn zijde had is een gelukkige bijkomstigheid, maar staat los van de vraag of zijn experiment moreel gezien door de beugel kon.
Ja
In theorie mogen we toeval en moraal willen scheiden, maar in de praktijk zijn ze nauw verweven. Toeval kruipt in allerlei hoeken en gaten van de moraal. Denk aan het karakter waarmee we toevalligerwijs ter wereld komen, de omstandigheden waarin we onverhoopt verzeild raken, en ook de uitkomst van onze eigen daden, die veelal buiten onze controle liggen. De geschiedenis barst van de Jenners, die gewaagde beslissingen nemen en daarbij het geluk aan hun kant vinden. Evenzogoed barst ze van de pechvogels, wier keuzes juist ongelukkig uitpakken. De ene persoon rijdt door rood en veroorzaakt een dodelijk verkeersongeluk, de ander begaat dezelfde overtreding zonder gevolgen. Ook al is de overtreding dezelfde, de pechvogel die een ongeluk veroorzaakt kan rekenen op veel ernstigere verwijten. Een dodelijke afloop geldt intuïtief als verzwarende factor. Ons rechtssysteem weerspiegelt dat: nalatigheid zonder gevolgen blijft onberispt, maar dood door schuld is een strafbaar feit.
Moraal en recht
Voor beide posities valt een lans te breken. Aanhangers van een toevalsvrije moraal stellen terecht dat iemand die geluk of pech heeft daarom nog geen morele lof of blaam treft. Tegenstanders merken terecht op dat de toevalsfactor onvermijdelijk van invloed is op hoe we personen gerechtelijk behandelen. We zouden deze posities kunnen verzoenen door een scherpe tweedeling aan te brengen tussen morele en gerechtelijke oordelen. Die twee hoeven niet samen te vallen: de pechfactor legt gerechtelijk, maar geen moreel gewicht in de schaal. Net zo zouden we in Jenners geval een onderscheid kunnen maken tussen moraal en geschiedenis: de historische verdienste van Jenner als medicus is enorm, maar de vraag of het risico dat hij nam moreel aanvaardbaar was, is een tweede. Dat zijn experiment een gift was voor de mensheid staat buiten kijf, maar of hij bij het experimenteren correct handelde, dat is niet aan de grillen van de geschiedenis om te bepalen.
