De Amerikaanse filosoof Judith Butler brak in de jaren negentig door met Gender trouble en Bodies that matter, boeken over gender, de macht van taal en de politieke betekenis van lichamelijkheid. Nu is er een nieuw boek, dat in het Nederlands is vertaald door Mieke Maassen, Margriet van Heesch en Janne Van Beek. Wie is er bang voor gender? sluit naadloos aan op de thema’s van Butlers eerdere boeken, maar is somberder van toon, of misschien moet ik zeggen: alarmerender.
Butler ziet dat gender in het hedendaagse politieke klimaat het mikpunt is geworden van allerlei vormen van haat. ‘Gender’ is tot een ideologie verklaard. En deze ‘genderideologie’ is symbool komen te staan voor het complot dat linkse elites hun waarden zouden opdringen aan onschuldige burgers. Extreemrechtse bewegingen zien gender als een bedreiging voor de nationale veiligheid, het heteroseksuele huwelijk en het normatieve gezin. Ze schilderen gender af als ‘een gevaar voor de beschaving, een ontkenning van de natuur, een aanval op mannelijkheid of het uitvlakken van de verschillen tussen de seksen’.
In eerdere werken zocht Butler naar manieren van denken die meer vrijheid creëren voor mensen die zich niet thuis voelen in traditionele man-vrouwverdelingen. Zo benadrukte Butler dat gender geen natuurlijk gegeven is, maar een sociaal construct. Begrippen als ‘man’ of ‘vrouw’ krijgen betekenis door ingesleten taalgebruik en gedrag. Maar we hoeven niet in deze rollen vast te zitten, aangezien we onze taal en ons handelen kunnen aanpassen.
In dit nieuwe boek richt Butler zich vooral op de respons van de wereld op deze ideeën. Keer op keer ontmantelt de filosoof de soms ronduit bizarre retoriek die ons zou moeten doen geloven dat gender een gevaar is. Alle emancipatoire strijd wordt als verbonden gezien en vervolgens als één geheel aangevallen, zo laat Butler zien. De nieuwe gendernormen worden bijvoorbeeld in verband gebracht met de strijd om abortus en met de corrumpering van de jeugd, die ‘verkeerde ideeën’ zou worden bijgebracht. En deze normen worden gebruikt als voeding voor de ‘omvolkingstheorie’, die populair is in extreemrechtse kringen. Witte heterogezinnen zouden in de minderheid raken door migratie en door de veranderende opvattingen over gender, die ertoe zouden leiden dat mensen minder trouwen en minder kinderen krijgen.
Droomwereld
De bewegingen die zich verzetten tegen nieuwe ideeën over gender verlangen terug naar een ideaal patriarchaat dat nooit echt heeft bestaan, schrijft Butler. ‘In deze droomwereld moet patriarchaal gezag, dat wordt gezien als natuurlijke en/of religieuze orde, weer een rechtmatige plek krijgen. Ook moeten progressieve besluiten en rechten worden teruggeschroefd, zodat het huwelijk weer exclusief heteroseksueel wordt, de bij de geboorte toegewezen sekse blijft gelden en abortus aan banden wordt gelegd, want de staat weet tenslotte beter welke grenzen er aan het lichaam van zwangere mensen moeten worden gesteld.’
Dit boek is een protest tegen de bemoeienis van de staat met de individuele lichamelijkheid, tegen de vereenvoudiging van het denken en tegen het niet willen luisteren naar wat een ander eigenlijk te zeggen heeft. Hoewel er lange tijd is gestreden voor meer vrijheid om te beslissen over wie je mag zijn, wordt er tegenwoordig terugverlangd naar sterke, autoritaire leiders die ouderwetse normen handhaven, met harde hand regeren en beslissen over wie je wel of niet mag zijn. Om deze terugslag te demonstreren haalt Butler voorbeelden aan uit Amerika, Rusland, Afrika, Azië, Europa en daarbinnen met name het Vaticaan. Het boek geeft zo een alarmerend overzicht van antigenderbewegingen.
Butler vraagt zich af hoe het kan dat dit heftige morele sadisme kan doorgaan voor een deugdzame, verdedigbare orde en hoe het kan dat zoveel mensen zich aangetrokken voelen tot die rechtse denkstijl. Ze oppert dat de aantrekkelijkheid van dit geluid de heftigheid ervan is. Je kunt je woede kanaliseren door vijanden te identificeren: lekker ongenuanceerd tegen homo’s en transmensen ingaan. Leugenachtige retoriek, meent Butler, want gender bedreigt op geen enkele manier andermans waarden. Strijd voor vrijheid, strijd tegen racisme, seksisme en genderdiscriminatie, en strijd voor gelijke kansen en bestaansrechten worden weggezet als ‘beperkend’. Terwijl haat juist als bevrijding wordt gezien uit de dwingende moraal van woke links.
Even tussendoor… Meer lezen over Judith Butler en andere hedendaagse denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Voor al deze extreme aanvallen is maar één oplossing: we moeten elkaar vasthouden. Daarom besteedt Butler veel aandacht aan feministen die zich willen onderscheiden van genderactivisten, terwijl hun onderliggende doelen veelal dezelfde zijn. In deze tijden waarin iedereen tegen elkaar wordt uitgespeeld, kunnen we het ons niet veroorloven elkaar te bestrijden, meent Butler. Meer nog dan een filosofische analyse is dit boek een politiek traktaat, een noodkreet, een oproep om de krachten te bundelen.
Wie is er bang voor gender?
Judith Butler
vert. Mieke Maassen, Margriet van Heesch en Janne Van Beek
Ten Have
352 blz.
€ 24,99
