Het café verlost ons van de afrekencultuur

Het café is een gelegenheid waar de ernst van het dagelijks bestaan in sluimerstand gaat. Of je er nu alleen of in gezelschap bent: wie er naar binnen gaat, laat de alledaagse verplichtingen buiten. Het is een ‘time-out’-zone, een plek waar de gebruikelijke hoedanigheden en bezigheden terugwijken voor een tamelijk ongecompliceerd samenzijn.

Die ongecompliceerdheid zit niet zozeer in het soort gesprekken dat er gevoerd wordt – die kunnen heus diepgravend of ernstig zijn – maar meer in het feit dat wat ik in het café ook zeg of doe, weinig tot geen consequenties heeft voor het leven daarbuiten; mijn handelingen zijn er vrij van de gevolgen die ze normaliter wel zouden hebben. Ik kan er mijn hart uitstorten bij de barman of een medestamgast zonder het risico te lopen dat iemand mij de volgende dag met mijn uitspraken confronteert – een goede barman is van nature even discreet als een goede stamgast vergeetachtig is.

Anders gezegd: in de relatieve anonimiteit van de kroeg kun je het nauwelijks te bont maken, je kunt je er openstellen zonder je gezicht, en dus je waardigheid te verliezen. Wat dit aangaat is het kroegleven te vergelijken met de onderbreking van de normale gang van zaken die het carnavalsfeest typeert. Met dien verstande dat het café het hele jaar ter beschikking staat, de muziek er gedempt of (bij voorkeur) afwezig is en onalledaagse uitdossingen slechts voorbehouden zijn aan een enkele paradijsvogel of aan jonge mannen die zich, met de huwelijkse verplichtingen in het vooruitzicht, in een konijnenpak laten hijsen.

Wat het kroegleven verder zo onbekommerd maakt, is dat de gemiddelde kroegganger zich doorgaans weinig aantrekt van het consequentialisme van het gangbare maatschappelijke verkeer, van het feit dus dat handelingen gevolgen hebben waarop je kunt worden afgerekend. Het gesprek komt op gang, de glazen worden bijgevuld en daarmee begint niet alleen de tijd te smelten, maar evengoed de gedachte aan de verplichtingen die zijn aangegaan, of die nu betrekking hebben op werk, gezin of relatie.

Dat is een behoorlijk bevrijdende ervaring, want het betekent dat de cafédynamiek verschoond blijft van het denken in termen van consequenties zoals de utilist dat graag doet. Dat wil zeggen: gevrijwaard blijft van een ethisch beginsel dat daden slechts wenst te beoordelen op hun vermeende nut of onnut, een uit de Angelsaksische wereld overgewaaid ethos dat het bestaan tot een rekensom reduceert. Denk hierbij aan de afreken- en spreadsheetcultus die menig werkvloer in gijzeling houdt of aan politici die visies doodverklaren en het succes van hun beleid bij voorkeur ophangen aan koopkrachtplaatjes. Het traditionele caféleven is dergelijk utilistisch doel-middeldenken vreemd; een gemiddeld cafébezoek is eerder een doel op zichzelf, een gezellig samenkomen ‘om-niet’, waarmee het impliciet tegenwicht biedt aan een maatschappelijke norm, in dit geval het nuttigheidsdenken.

De geest van het café laat zich vangen door eigenschappen die ik als niet-verplichtend en vrijblijvend heb gekenschetst. Dit zorgt ervoor dat het tevens een vergevingsgezinde sfeer is. Zolang je een eventuele beneveling weet te stileren (gezwalk of gelal is uit den boze) en de ongeschreven gedragsregels van het drinklokaal in ere houdt (dring je niet aan anderen op), zal een moment van onbedachtzaamheid of zelfs een ronduit ridicule oprisping in woord of gedrag je zelden worden nagedragen. De kroeg is een informele speelruimte waar de dingen niet al te letterlijk worden genomen en waar je niet op elke zin wordt vastgepind.

Het belang hiervan kan nauwelijks onderschat worden, omdat het ons mild stemt over iets wat onlosmakelijk verbonden is aan de condition humaine: het feit dat de handelende en sprekende mens in wezen een ongeleid projectiel is. Onze handelingen zijn namelijk niet alleen onomkeerbaar – gedane zaken nemen geen keer, luidt de volkswijsheid –, ze kunnen bovendien een keten aan onvoorziene en onoverzichtelijke gevolgen in gang zetten. Een enkel woord of een enkele daad kan een mensenleven onbedoeld en onvoorzien beïnvloeden en sporen achterlaten die van generatie op generatie worden doorgegeven. We staan kortom onmachtig tegenover de reikwijdte van onze eigen en andermans handelingen en zijn, wetend wat een daad allemaal teweeg kan brengen, bijna per definitie handelingsonbekwaam. In weerwil van moderne zelfbeschikkingsfabeltjes weet een mens die handelt nooit goed wat-ie doet.

Even tussendoor… Meer lezen over de menselijke conditie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Het vermogen om te vergeven, of vertoeven in een omgeving waar men je niet snel op je woorden vastpint of je iets nadraagt, doorbreekt deze precaire toestand en maakt ons ontvankelijk voor de troostrijke gedachte dat er altijd een nieuw begin mogelijk is. In vergevingsgezinde omstandigheden word je verlost van de beproeving die inherent is aan de onomkeerbaarheid van je handelen. Zou dit wellicht verklaren waarom het café, waar niet-rigiditeit de stemming bepaalt, voor velen zo’n troostrijke plek is?

Hoe het ook zij, de politiek filosoof Hannah Arendt, aan wie mijn reflecties over het handelen schatplichtig zijn, heeft misschien wel het treffendst beschreven wat de ‘macht der vergeving’ vermag. In haar hoofdwerk De menselijke conditie schrijft zij:

Doe een café aan en verlos jezelf van de banvloek van Arendts tovenaarsleerling, zou ik haast zeggen. Wat dit betreft is het café de antipode van misschien wel de minst vergevingsgezinde ruimte denkbaar: onze door algoritmische toverspreuken behekste digitoop. Die ruimte is immers verworden tot een hardvochtig, soms ronduit grimmig sociaal milieu waar iedereen ogenblikkelijk kan worden afgerekend op wat-ie doet of nalaat en waar elke misstap, of die nu on- of offline is begaan (of helemaal niet is begaan, denk aan deepfakes), tot het einde der tijden in het collectieve geheugen gegrift staat, of anders wel opgeslagen is op een server van techtitanen als Facebook of Google.

In contrast hiermee moet de onbekommerde sfeer van de kroeg, deels althans, toegeschreven worden aan het latente besef van de kroegganger dat die voor even loskomt van wat Arendt ‘het juk van het handelen’ noemt. Tot op het moment waarop ‘De laatste ronde!’ klinkt en de cafébezoeker zich realiseert dat hij weldra het volle gewicht van zijn alledaagse doen en laten weer op zich moet nemen.

Filosofie van de kroeg
Hans Schnitzler
De Bezige Bij
176 blz.
€ 19,99