Toen in 1994 bekend werd dat Bruno Latour van het Institut Pasteur de opdracht had gekregen om het officiële boek ter herdenking van de honderdste sterfdag van Louis Pasteur te schrijven, zal menigeen zijn wenkbrauwen hebben gefronst. Latour was toch de man die tien jaar eerder in het boek Les Microbes had afgerekend met het beeld van Pasteur als de geniale zoon van Frankrijk naar wie honderden scholen, pleinen en straten zijn vernoemd en van wie niet alleen een standbeeld op de Cour d’Honneur van de SorÂbonne staat, maar ook op de Place de Breteuil en in menige provinciestad? Latour mocht indertijd in het buitenland al een stevige reputatie hebben verworven, in Frankrijk was dat nog niet het geval.
Gerard de Vries (1948) is emeritus hoogleraar wetenschapsfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam en voormalig lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Hij schreef het inleidende werk Bruno Latour en vertaalde Latours boek Wij zijn nooit modern geweest.
In zijn voorwoord bij het herdenkingsboek lijkt de directeur van het Institut Pasteur, Maxime Schwartz, de keuze om de opdracht aan Latour te geven bij voorbaat te willen verdedigen. Hij laat het namelijk voorafgaan door een citaat van Goethe, die schreef dat het van tijd tot tijd nodig is om de geschiedenis te herschrijven – niet omdat er nieuwe feiten zijn ontdekt, maar ‘omdat de vooruitgang ons naar gezichtspunten leidt vanwaaruit we het verleden in een nieuw licht kunnen bezien en beoordelen’. De tijd voor hagiografieën is voorbij, schrijft ÂSchwartz, en hij wijst erop dat (met de komst van aids) het spookbeeld van infectieziekten weer present is, wat de ‘overwinning’ op infectieziekten die Pasteur en de zijnen tot stand zouden hebben gebracht, toch in zekere zin relativeert. Die relativering kan beter begrip bieden voor de context waarin Pasteur zijn werk deed, aldus Schwartz. En gezien zijn eerdere werk en originele insteek, was Bruno Latour daarvoor de aangewezen auteur.
Latour is opgeleid als filosoof. Als hij, eind jaren 1970, zich op het bestuderen van de wetenschap richt, doet hij dat echter met de middelen van de empirische sociale wetenschap. Terwijl andere filosofen logische reconstructies van wetenschappelijke theorieën maken die een rechtvaardiging zouden moeten leveren van de claim dat wetenschap waarheid voortbrengt, of op zijn minst de best beschikbare benadering daarvan, kiest Latour voor een andere insteek. Hij wil weten hoe de resultaten van wetenschappelijk onderzoek praktisch tot stand worden gebracht. Hij bestudeert daarom niet de afgeronde resultaten van wetenschappelijk onderzoek die al hun weg naar hand- en leerboeken hebben weten te vinden, maar het werk dat daaraan voorafgaand wordt verricht; hij onderzoekt met andere woorden ‘wetenschap in actie’ en niet ‘kant-en-klare wetenschap’.
Latour richt zijn pijlen op sociologen en historici die zich beperken tot het beschrijven en verklaren van wat we ‘sociale feiten’ plegen te noemen, waarbij alleen aan de relaties tussen mensen wordt gedacht. Zij zijn volgens hem niet in staat om de maatschappelijke veranderingen die Pasteur beschreef te begrijpen. In deze geschiedenis spelen namelijk niet alleen mensen, maar ook niet-menselijke actoren, zoals microben, een cruciale rol. Niet alleen biedt Pasteur de microben in het laboratorium de gelegenheid om zich te vermenigvuldigen, waardoor ze zichtbaar en controleerbaar worden, maar omgekeerd stellen zij Pasteur in staat om hen te identificeren en daarmee de ontdekker van microben te worden.
In de associaties die in het laboratorium tot stand zijn gebracht, worden dus wederzijds nieuwe identiteiten gedefinieerd. Die les trekt Latour vervolgens breder: wie de geschiedenis, of meer in het algemeen de samenleving wil begrijpen, zal oog moeten hebben voor relaties, niet alleen tussen mensen onderling, maar ook voor de associaties van mensen met non-humans, niet-menselijke actoren.
Dit is een bewerkt fragment uit het nawoord van Pasteur. Een wetenschap, een werkwijze, een wereld van Bruno Latour, dat op 3 december 2024 is verschenen bij uitgeverij Octavo.
Pasteur. Een wetenschap, een werkwijze, een wereld
Bruno Latour
vert. Willemijn Schretlen en Martine Woudt
nawoord Gerard de Vries
Octavo
144 blz.
€ 22,50
