Op 2 mei 1945 verschijnt er in Duitsland een man uit het niets. De hoge SS-officier Hans Schneider meldt zich bij de autoriteiten onder de naam ‘Hans Schwerte’ met het verhaal dat hij zijn papieren in de oorlogschaos is verloren. De wedergeboorte is totaal: hij trouwt opnieuw (met dezelfde vrouw), studeert opnieuw, promoveert opnieuw, en klimt op tot hoogleraar letterkunde. Hij had, zo schrijft de Duitse filosoof Rüdiger Safranski (1945) in Tijd, ‘bijna zonder overgang dr. Schneider afgelegd en Schwerte “aangetrokken”’.
Hoe begint een begin? Hans Schwerte leek uit het niets te zijn gekomen, maar dat kan natuurlijk niet. Niets komt voort uit niets, zo citeert Aristoteles (384-322 v.Chr.) zijn verre voorganger Parmenides (ca. 515 v.Chr.). Een begin moet ergens mee beginnen: een wens, een daad, een nieuwe naam. Maar als elk begin een oorzaak heeft, een oorzaak die voldoende is om het ontstaan van dat begin te verklaren, is er dan nog wel sprake van een ‘begin’? Of moeten we dan eigenlijk spreken van een ‘voortzetting’? Vereist een echt begin niet dat er iets ex nihilo, uit het niets, ontstaat?
En is beginnen niet sowieso een illusie? In Aan gene zijde van het lustprincipe ontdekt Sigmund Freud (1856-1939) het fenomeen van de herhalingsdwang, een dwingende neiging ‘eigen aan het levende organisme, om een vroegere toestand te herstellen die het onder invloed van storende krachten van buitenaf moest opgeven, een soort organische elasticiteit’. Dus in plaats van telkens opnieuw te beginnen veren we voortdurend terug naar een oude toestand. En het richtpunt van alles wat we doen is hetzelfde als de uitgangspositie: ‘het doel van alle leven is de dood’.
Even tussendoor… Meer shortreads lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Maar waarom dan al die moeite opnieuw te willen beginnen, als we toch in herhaling blijven vallen? Een begin begint in ieder geval met de belofte dat alles ditmaal anders zal zijn, dat er een breuk geforceerd wordt met het verleden. ‘Men dient de relatie tussen verleden en heden als machtskwestie op te vatten,’ schrijft Safranski. ‘Laat ik me door het verleden beheersen of beheers ik het – dat is de vraag.’
Schwerte/Schneider beheerste zijn verleden totdat hij, genietend van zijn pensioen, werd ontmaskerd door Nederlandse journalisten. Hij moest zijn titel als emeritus hoogleraar inleveren en voor de tweede keer opnieuw beginnen. ‘Het begin blijft altijd de werkelijkheid,’ schrijft Cornelis Verhoeven (1928-2001). Dat is misschien wel het harde vertrekpunt van elk begin: de werkelijkheid. Om opnieuw te kunnen beginnen moet er iets zijn wat je niet opnieuw kunt doen. Zelfs een ontsnappingskunstenaar als Schwerte/Schneider wist er uiteindelijk niet aan te ontkomen. De wereld waarin je bent geworpen en het verleden dat je is gegeven kun je vermommen, maar je kunt ze niet laten verdwijnen.
In de online rubriek ‘shortreads’ zoekt Filosofie Magazine elke week in een kort essay naar het antwoord op een alledaagse filosofische vraag.
