‘Een van míjn problemen is woede. Dat merk je toch, ik ben een geëmotioneerd mens.’ Joep Dohmen over levenskunst als disciplinering en als uitweg uit de ‘laffe vrijheid-blijheid-moraal’.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Het probleem zit zeer diep,’ verzucht Joep Dohmen. ‘Wat zijn de gevolgen van de Verlichting? Zijn we op de goede weg? Je hoeft geen cultuurpessimist te zijn om te zien wat er mis is. Moderne westerse mensen, een op zichzelf teruggeworpen verzameling individuen, zijn vrij zonder dat ze geleerd hebben hun positieve vrijheid werkelijk vorm te geven. Onze vrijheid is louter negatief en gaat om niet-inmenging: wie ben jij dat jij mij kunt zeggen wat ik moet doen en hoe ik moet leven? De zogenaamde mondigheid heeft geleid tot zeer kwetsbare, allesbehalve sterke persoonlijkheden die amper geschikt zijn voor een gemeenschap. Bovendien is de vraag naar de kwaliteit van het leven door het liberalisme totaal verdrongen.’ Het moet anders, daarover is een groeiend aantal conservatieve en progressieve denkers het hartgrondig eens, maar hoe? Na jaren zoeken ziet Dohmen een uitweg: ‘We moeten leren met onze moderne vrijheid om te gaan. Dat vereist een nieuwe cultuur van het zelf.’
Hier komt in beeld wat de ‘levenskunst’ is gaan heten – een zeer bedrieglijke term, vindt ook Dohmen. ‘Levenskunst heeft de connotatie van de Succesagenda en het Zwitserlevengevoel, terwijl het veeleer om Bildung gaat, om een publieke moraal nota bene.’ Joep Dohmen (1949), hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht, trok eerder de aandacht met zijn bloemlezing Over levenskunst (2002), Moderne levens lopen niet vanzelf (2006) en de bestseller Tegen de onverschilligheid. Pleidooi voor een moderne levenskunst (2007). Hij schreef een lijvig essay voor de Maand van de Filosofie, getiteld Het leven als kunstwerk. Aan dit nieuwe boek ligt een beruchte uitspraak van Michel Foucault ten grondslag: ‘Waarom zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven kunnen maken? Waarom is die lamp, dit huis wel een kunstwerk en mijn leven niet?’
Dohmen: ‘Foucault ontdekte aan het eind van zijn leven dat er in de oudheid een maatschappelijke praktijk van levenskunst bestond. Die praktische moraal zijn we kwijtgeraakt door het christendom, door de deskundologie van de wetenschap en de invloed van de markt. Helaas heeft Foucault zijn concept van “vrijheidspraktijk” onvoldoende kunnen uitwerken. Hij is te laat ethicus geworden en, nou ja, hij is gewoon te vroeg gestorven. Ik vroeg me af wat dat in hemelsnaam kan betekenen: “een leven als kunstwerk”.’
In zijn essay onderzoekt Dohmen de antwoorden die vanuit verschillende actuele stromingen gegeven worden: de deugdethische, de spirituele, de zenboeddhistische, de hedonistische en de esthetische levenskunst. Zelf pleit hij voor het ontwikkelen van een waarachtige levenshouding. ‘Ik vind die verschillende antwoorden hoe dan ook heel hoopgevend. Het zijn serieuze pogingen om weg te komen uit de laffe vrijheid-blijheid-moraal waarin mensen lege hulzen blijven en ook nog eens niets meer met elkaar gemeen hebben.’
‘Wij hebben in de moderne tijd veel gewonnen, maar ik vrees dat we nog meer zijn kwijtgeraakt. We missen helemaal een cultuur van bezinning. Bezinning is blijkbaar alleen iets voor religieuze mensen, of voor esoterici. Dat is een grof schandaal. Bovendien zijn we de zelfdiscipline kwijtgeraakt, omdat we die associëren met een calvinistische plichtsmoraal. Alsof we vanzelf wel “vrije mensen” worden. Het allerergste komt nog: we zijn níet meer bezig met onze diepste motivaties. Wat je het lekkerst of aangenaamst vindt, wordt evident het belangrijkste gevonden. We ondergaan de terreur van het hedonisme, gieten er een scheutje liefde bij en misschien nog wat rechtvaardigheid, en dat is het dan. Onze cultuur de beste? Laat me niet lachen. We hebben ons behoorlijk laten onteigenen.’
Zelfzorg
Wat betekent die levenskunst dan in de praktijk, en wanneer is het leven een kunstwerk? ‘In mijn essay schets ik een moraal van zelfverantwoordelijkheid. Wat wij vandaag nodig hebben is een publieke moraal van zelfzorg. Ik laat zien dat we onszelf in ons eigen mensenpark wel degelijk kunnen opvoeden tot zelfstandige mensen die op elkaar zijn afgestemd, en die een zinvol, diep leven kunnen leiden. Zorg voor zichzelf is een holistisch concept, een samenhangende levenshouding. Je moet jezelf leren kennen, je levensgeschiedenis is geen afvalbak. Het is heel vreemd dat we niet meer oefenen: in concentratie, gewoontevorming, beheersing van emoties. De deugdethici hebben beslist een punt. We moeten collectief oefenen in publieke deugden als geduld, bescheidenheid, openheid en tolerantie. Anders richt die liberale cultuur zichzelf ten gronde. Maar een leven als kunstwerk reikt verder. Mensen zijn ook evaluerende wezens. Het belangrijkste is dat we leren om diep te evalueren en onderscheid te maken tussen wat werkelijk van belang is en wat niet. Met een eigen oriëntatie kom je aan het hedonisme en platte subjectivisme voorbij. Je moet authentiek op een substantiële moraal afstemmen. Als je dat kunt en erin slaagt om waarachtig in het leven te staan, ben je volgens mij een kunstwerk.’
Op de vraag wat levenskunst in de praktijk van zijn eigen leven inhoudt, reageert Dohmen terughoudend. ‘Je moet altijd oppassen met die bekenteniscultuur, voor je het weet zit je op emotie-tv.’ Lachend: ‘Een van míjn problemen is woede. Dat merk je toch, ik ben een geëmotioneerd mens. Soms word ik zo kwaad, dat ik verbaal gehakt van iemand maak. Later denk ik dan aan Aristoteles: woede op de juiste persoon, op de juiste plaats, op het juiste moment en in de juiste mate. Tja, en dan heb ik op drie van die vier punten onvoldoende gescoord. Nietzsche zei al: “Filosofie is autobiografie”. Ik schrijf niet voor niets over levenskunst.’
Marco Kamphuis
Het leven als kunstwerk, door Joep Dohmen, uitg. Stichting Maand van de Filosofie, Diemen 2008, € 4,95
