We zijn altijd aan het spelen, behalve als we slapen, zegt theatermaker en acteur Geert Belpaeme. ‘We zijn ons er gewoon vaak niet van bewust.’ Belpaeme werkt als docent en onderzoeker aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten (KASK) in Gent en houdt zich veel met spelen bezig. ‘Spelen gaat over hoe je betekenis genereert. Het is meer dan toneelspelen of acteren. Zelfs de meest eenvoudige handeling, zoals op een stoel gaan zitten, impliceert dat er betekenis gegenereerd wordt. De stoel is een stoel omdat we hem als stoel gebruiken – we geven hem vier poten, zetten hem bij de tafel en gaan erop zitten. Zo zijn we de hele dag door aan het spelen met betekenis.’
Wanneer we ons daarvan bewust worden, kunnen we een speelse houding aanleren, zegt Belpaeme. ‘Die stoel waarop ik zit kan ook iets anders zijn: ik kan erop gaan staan of hem in een museum zetten. Dat is speelsheid: open omgaan met de structuren waarin je je beweegt.’ De theaterwereld is daarbij een soort laboratorium voor Belpaeme. In zijn boek De speelse mens vertaalt hij de inzichten uit het theater naar het dagelijkse leven. ‘Het is voor iedereen goed om speelsheid toe te laten in zijn leven.’
Wat betekent dat, speelsheid toelaten?
‘De wereld zit vol normen die we volgen zonder dat we het doorhebben. Dat zit in de kleinste dingen; een deur open ik bijvoorbeeld zonder nadenken. Maar als we spelen zetten we die vanzelfsprekendheden op losse schroeven. Dat komt in mijn lessen sterk naar voren: als studenten op een filmset een deur moeten opendoen, raken ze soms in de war. Hoe doe je dat eigenlijk, een deur opendoen? Je weet plots niet goed hoe je jezelf moet vormgeven. In die verwarring schuilt de speelse houding.
Speels zijn houdt in dat we leven vanuit het idee dat niets zomaar is wat het is. Dat zie je bij kleine kinderen, in hoe zij de wereld benaderen. Denk aan een kind dat aan tafel moet gaan zitten. Het kind zal aan de tafel willen hangen, eronder zitten, of van de tafelpoten een poort maken om doorheen te kruipen. Een tafel is voor een kind een uitnodiging om te spelen, om zichzelf actief te verhouden tot alles en iedereen waarmee het in contact komt.’
Waarom is die speelse houding belangrijk?
‘Historicus Johan Huizinga schrijft in zijn beroemde boek Homo ludens dat spelen de basis is van de cultuur. Maar Huizinga plaatst het spel steeds binnen afgebakende speelruimtes. Ik merk juist dat je overal in het leven kunt spelen, dat spelen ervoor kan zorgen dat we de werkelijkheid van alledag opener benaderen. Spelen creëert vrijheid en veelvormigheid.
Om orde aan te brengen in de veelheid aan prikkels die ons overspoelen, maken we de dingen onbewust eenduidig. We creëren een wereld met heldere, afgebakende objecten. Dat is handig, maar daardoor hebben we ook een heel statisch beeld van de wereld. Wanneer we bijvoorbeeld over straat lopen en andere mensen tegenkomen, beschouwen we die automatisch als vreemden. Met een speelse houding kunnen we ons meer openstellen voor spontane ontmoetingen, en dan is een ander niet langer een vreemde. Misschien ontstaat er wel een interessant gesprek, maken we onderweg nieuwe vrienden. Door te spelen krijgen we oog voor de complexiteit van de werkelijkheid.’
Moeten we altijd speels zijn? Zijn er niet ook situaties in ons leven waarin dat niet goed is?
‘Soms heb je houvast nodig in je leven, maar het is belangrijk te beseffen dat het máár houvast is. Filosoof Friedrich Nietzsche gebruikt hiervoor een mooi beeld in zijn essay “Over waarheid en leugen in buitenmorele zin”. Daarin stelt hij dat dé waarheid niet bestaat. Alle kennis, waarheden en concepten van de mens zijn, zegt Nietzsche, niet meer dan een steiger die de mens boven stromend water heeft gebouwd.
Je kunt je vastklampen aan die steiger. Maar iemand die echt vrij is, durft volgens Nietzsche deze steiger te gebruiken als aanlegsteiger, als een vertrekpunt voor iets nieuws. Dat betekent niet dat je al je waarheden en kennis overboord gooit – want als je nergens meer vanuit kunt gaan, word je volledig overweldigd door alle prikkels die op je afkomen. Waarheid en kennis gebruiken als vertrekpunt betekent dat je ze als houvast neemt, zonder je eraan vast te klampen. Daarmee beschrijft Nietzsche perfect de speelse houding.’
Dat klinkt als een moeilijke opdracht.
‘Het is ook niet simpel. Speelsheid wordt vaak geassocieerd met frivoliteit. Maar hoewel het zeker te maken heeft met lichtheid, is het niet eenvoudig of oppervlakkig. Ik denk juist dat speelsheid heel ernstig is, in die zin dat we het serieus moeten nemen. Een speelse houding heeft niet alleen te maken met leuke dingen, maar gaat ook over speels durven zijn tijdens moeilijke momenten, bijvoorbeeld wanneer we ons ongemakkelijk voelen en we ons graag willen vasthouden aan de zekerheid van bestaande normen. Dan is het een moedige taak om los te laten en je kwetsbaar op te stellen. Speelsheid is een lichte openheid die zwaar kan wegen.’
De speelse mens
Geert Belpaeme
Letterwerk
72 blz.
€ 17,50
