Een kleine stap voor complotdenkers

Het wemelt van de complottheorieën. Volgens de meest recente is de coronapandemie verzonnen door Bill Gates om 5G aan de man te brengen. En de bekendste theorie luidt dat de mens nooit op de maan is geweest, maar dat maanlandingen in scène zijn gezet door de NASA om de Sovjet-Unie voor te blijven in de ruimtewedloop. De opnames van astronauten op de maan zouden zijn gemaakt in een studio in Hollywood, zoals blijkt uit de wapperende Amerikaanse vlag en het gebrek aan sterren op de beelden.

Scepsis ten aanzien van wetenschappelijke bevindingen bestaat in vele vormen. Sommige critici leven in de overtuiging dat de aarde plat is, dat vaccins autisme veroorzaken of dat de aanslagen van 9/11 werden gepland door de Verenigde Staten zelf. Er wordt vaak lacherig gedaan over dergelijke beweringen en mensen die erin geloven worden weggezet als irrationele gekken. Dat lijkt terecht, want wetenschappers zijn succesvoller dan ooit in het verklaren, voorspellen en ontwerpen van onze wereld. Dankzij hen is het mogelijk gecompliceerde ziektes te behandelen, naar andere planeten te reizen en natuurrampen te voorspellen. Ook hebben ze ons de computer, smartphone en televisie gebracht. Waar komt dat wantrouwen dan toch vandaan? En hoe moeten we ermee omgaan?

De Duitse denker Edmund Husserl zocht in 1936 al naar verklaringen in De crisis van de Europese wetenschappen en de transcendentale fenomenologie. Volgens hem is sprake van een crisis in de verhouding tussen de wetenschap en ‘de leefwereld’. De leefwereld is de wereld van ons alledaagse bestaan, waarin we boodschappenlijstjes maken, de kinderen naar school brengen, eten koken, naar ons werk gaan enzovoort. Wetenschap, zo meent Husserl, ontstaat in eerste instantie vanuit een behoefte in de leefwereld. Hij legt dit uit met voorbeelden uit de meetkunde. Voor een grondbezitter die een stuk land wilde verkopen of een boer die een hek om zijn land heen wilde zetten was de meetkunde een handig hulpmiddel om de grootte van het land te berekenen. De meetkunde had aanvankelijk dus een concrete betekenis in ons dagelijks leven. Net zoals sterrenkunde in het begin vooral nuttig was voor reizigers die in de donkere nacht de weg terug naar huis wilden vinden.

Maar deze wetenschappen werden algauw steeds complexer en abstracter. Totdat ze uiteindelijk helemaal niets meer van doen leken te hebben met de leefwereld. Deze ontwikkeling is volgens Husserl tekenend voor alle moderne wetenschappen. Ze ontstonden ooit uit behoeften in onze leefwereld, maar hebben daar inmiddels nog maar weinig raakvlakken mee.

En op existentiële of ethische vraagstukken hebben ze geen antwoord. Want wat kan de wetenschap zeggen over wat voor mij de juiste carrièrekeuze is of hoeveel vluchtelingen we moeten toelaten in Nederland? In de woorden van Husserl: ‘In onze levensnood heeft deze wetenschap ons niets te zeggen.’

De wetenschap kan zich zelfs tegen ons keren. De atoombom is daar het geijkte voorbeeld van: een product van de natuurwetenschap dat gebruikt wordt om mensen op grote schaal uit te roeien. Of neem de algoritmes van Google: deze wiskundige formules hebben onophoudelijk invloed op onze privacy en keuzevrijheid.

Fysiek model van een platte aarde. Zo ziet de aarde er uit, volgens de Flat Earth Society – inclusief doorzichtige koepel. © Hellerick / Wikimedia Commons

De hyperspecialisatie van wetenschappers leidt ertoe dat de leefwereld open komt te liggen voor irrationele alternatieve theorieën. Dat laat de documentaire Behind the Curve (2018) zien. Die gaat over de Flat Earth-beweging: een groeiende groep mensen die ondanks overweldigend wetenschappelijk bewijs gelooft dat de aarde plat is. Aan het begin van de documentaire zien we Mark Sargent – een van de kopstukken van de beweging – op een strand staan. In een poging de groeiende populariteit van Flat Earth uit te leggen stelt hij dat wetenschappers hun punt altijd maar proberen te bewijzen met complexe wiskundige modellen, terwijl hij simpelweg een beroep doet op de waarneming. ‘Die gebouwen daar in de verte,’ zegt hij om zijn punt kracht bij zetten, ‘dat is Seattle. Door de kromming van de aarde zou je dat nooit moeten kunnen zien.’

Fysici zullen vast het nodige kunnen afdingen op het argument van Sargent, maar dat is niet waar het hier om gaat. Wat er werkelijk aan de hand is, illustreert hij ook: er bestaat een levensgroot verschil tussen de wereld van de wetenschap en de leefwereld. Wanneer deze twee werelden zo weinig met elkaar te maken lijken te hebben, waarom zou je de wetenschapper dan geloven als hij iets zegt over jouw leefwereld? Zeker wanneer wat hij zegt in tegenspraak is met wat je zelf waarneemt. Je ziet toch dat de aarde plat is? De natuurwetenschap heeft de leefwereld achtergelaten en Flat Earth is het alternatieve verhaal dat het ontstane gat opvult.

Uit de documentaire blijkt dat aanhangers van de ene complottheorie dikwijls ook voor de andere vallen. Wie Flat Earther is, is vaak ook antivaxxer en klimaatontkenner. Als we de ene wetenschap niet meer vertrouwen, waarom de andere dan nog wel?

Zodra het vertrouwen in de gevestigde wetenschap verloren is gegaan, is geen enkel wetenschappelijk bewijs meer toereikend om dit soort sceptici van hun alternatieve overtuigingen af te krijgen. Dat bewijs is immers afkomstig uit dezelfde bronnen die al jaren intelligente leugens voortbrengen. Complotdenkers leven in een totaal geïmmuniseerde fantasiewereld waarin alleen zijzelf nog autoriteit zijn. Tegenbewijzen zijn gefabriceerd en iedereen dit het met hen oneens is laat zich voor de gek houden of is onderdeel van het complot.

Dit heeft ook politieke gevolgen. Als wetenschap niet meer duidelijk aanwezig is in de leefwereld en daarmee ook uit het politieke domein is verdwenen, grijpt irrationaliteit ook in de politiek om zich heen. Wanneer politici zich ook niets aantrekken van wetenschap lijken ze algauw bondgenoten in de strijd tegen het complot. In zo’n sfeer kan een president adviseren om bleekwater te injecteren als medicijn tegen corona.

Om complottheorieën te bestrijden is het nodig de breuk tussen wetenschap en leefwereld te herstellen. Husserl zag hierin een cruciale rol weggelegd voor de filosofie. Gedurende zijn leven bleef hij worstelen met de vraag hoe filosofie dit voor elkaar moest krijgen, en het is hem uiteindelijk zelf niet gelukt zijn filosofisch project te vervolmaken. Aan het eind van zijn leven schrijft hij hierover: ‘De droom is uitgedroomd.’

In Behind the Curve zoeken wetenschappers naar een houding tegenover de Flat Earthers. In eerste instantie lachen ze Mark Sargent en de zijnen weg; later nemen de zorgen toe. Uiteindelijk steken veel wetenschappers in de documentaire de hand in eigen boezem. Terecht, want ze hebben er zelf aan bijgedragen dat de breuk tussen wetenschap en leefwereld is ontstaan.

Onderzoekers hebben nogal eens het idee dat de wetenschap de enige toegang tot de waarheid is, dat die uiteindelijk antwoord op alle vragen kan geven. Volgens de Franse filosoof Bruno Latour is het probleem met deze houding dat wetenschap de lat hiermee voor zichzelf onmogelijk hoog legt. We moeten volgens Latour ‘niet meer toegeven aan de overtuiging dat wetenschap onbetwistbare zekerheid biedt’. Want wat als de wetenschapper een keer een fout maakt en zichzelf moet corrigeren? Wat als verschillende wetenschappers elkaar tegenspreken? Door de enorme overschatting van de wetenschap is elk foutje voor de sceptici het bewijs dat de wetenschap als geheel niet deugt. Een complottheorie als Flat Earth ligt dan altijd als alternatief op de loer.

Hoewel wetenschappen van groot belang zijn, is er geen enkele wetenschap die antwoord kan geven op alle vragen. Zonder theoretische natuurkunde zou een smartphone niet bestaan, maar daar heb je weinig aan als je zoekt naar een oplossing voor het conflict in het Midden-Oosten, de beste plaats om een schilderij in je woonkamer op te hangen, of de betekenis van het werk van Edgar Allan Poe voor de Engelse literatuur. We moeten wetenschap gaan zien als een gewone menselijk activiteit, zoals Latour zegt. Niet in staat om de absolute waarheid te bereiken, maar niettemin waardevol door alles wat ze ons wél oplevert.