De graphic novel wint op alle fronten terrein, ook waar je het misschien niet meteen verwacht. Zo werd Prousts ellenlange romancyclus Op zoek naar de verloren tijd jaren geleden al succesvol verstript en werd de geschiedenis van de wiskundige logica begrijpelijk gemaakt in Logicomix. Nu is De wereld van Sofie in stripvorm verschenen, de bestseller van Jostein Gaarder uit 1991 die een miljoenenpubliek met de filosofie in aanraking bracht.
De graphic novel is uitgegeven door dezelfde Franse uitgever die Sapiens van historicus Yuval Noah Harari in beeldvorm goot. Daar is het ook goed mee te vergelijken, zowel wat vorm als wat inhoud betreft. Aan Sofie wordt de geschiedenis van de westerse filosofie uitgelegd; in Sapiens wordt de evolutie van de mens uitgelegd, ook aan een meisje. Dat ziet er in beide gevallen mooi uit en leest makkelijk weg, zodat je in korte tijd en met weinig moeite veel te weten komt over iets wat niet als eenvoudig bekendstaat.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In Sapiens is Harari zelf als stripfiguur aan het woord. In De wereld van Sofie komen allerlei filosofen aan bod, maar wel via dezelfde constructie als in het origineel: een geheimzinnige filosofieleraar stelt Sofie via briefjes filosofische vragen en loodst haar de geschiedenis van de filosofie door. Alhoewel de positie van de vrouw in beide boeken uitdrukkelijk aan de orde komt, zijn ze dus wel in de vorm gegoten van men explaining things to me.
Verkeerde blik
Ook in het origineel vroeg Sofie zich al af of er niet ook vrouwelijke filosofen waren. Nu is die vraag wat sterker aangezet; ze schreeuwt zelfs tegen Aristoteles dat vrouwen gelijk zijn aan mannen, met als begeleidende tekst: ‘De kerk heeft door deze verkeerde blik op de vrouw ook een misogyn beeld geschapen.’
De ideeën van filosofen komen in stripvorm goed tot hun recht
Zo zijn er meer manieren waarop er in de strip wordt ingegaan op hedendaagse kwesties. Het boek begint met Sofie die met haar vriendin (van kleur, anders dan in het origineel) op weg naar huis praat over de aanstaande klimaatdemonstratie. Het gevaar is dat zo’n actualisering al snel gedateerd aanvoelt, zoals schoolboeken vaak net de plank misslaan als ze proberen voorbeelden te geven die passen bij de belevingswereld van leerlingen.
Een groter bezwaar is dat filosofie op een moraliserende manier overbrengen in strijd is met het hele uitgangspunt van leren filosoferen, aangezien dat juist gaat om vooronderstellingen bevragen en leren kijken vanuit verschillende perspectieven. En dus niet bij voorbaat stellen dat een bepaalde blik of manier van leven goed of fout is.
Doos van Pandora
Gelukkig slaagt deze Sofie in stripvorm in het belangrijkste wel: de ideeën van de filosofen komen goed tot hun recht, misschien zelfs duidelijker dan in het origineel. Dat is best verrassend. Je zou misschien denken: zo’n stevige pil als De wereld van Sofie, waarin de geschiedenis van de westerse filosofie al behoorlijk is ingedikt, past nooit in een striproman.
Maar de grot van Plato is in één keer helder als je er een plaatje van ziet, net als Diogenes in zijn ton die Alexander de Grote vraagt uit zijn zon te gaan staan en de doos die Pandora opendoet. Getekend hebben die metaforen minder woorden nodig. Een scepticus zou zich wel kunnen afvragen wat het doet met de geest als die allemaal al voor je verbeeld zijn, en je dat dus niet meer zelf hoeft te doen.
Echt de verdieping in gaan lukt niet op deze manier. Het boek stipt vooral de bekendste ideeën uit de westerse filosofiegeschiedenis aan, maar dat was in het origineel niet anders. Didactisch gezien werkt het goed. De wereld van Sofie is voor velen de eerste kennismaking met filosofie geweest en wordt door docenten vaak gebruikt als lesmateriaal, en daar leent deze graphic novel zich ook zeker voor.
Als actualisatie was het logischer geweest om aan de kaak te stellen dat De wereld van Sofie het bekende verhaal van altijd weer dezelfde dode witte mannen herhaalt en dat over deze canon nu anders wordt gedacht dan dertig jaar geleden. Dat zou je prima op een filosofische manier kunnen doen door te laten zien dat hier verschillende perspectieven op mogelijk zijn, zonder te zeggen wat goed of fout is. Maar wie weet gebeurt dat nog in het tweede deel, dat volgend jaar verschijnt.
De wereld van Sofie deel 1. De filosofie, van Socrates tot Galilei
Vincent Zabus en Nicoby, naar Jostein Gaarder
vert. W. Davids
Scratchbooks
264 blz.
€ 24,95
