Wat is het ergste wat een filosofiedocent in het voortgezet onderwijs kan overkomen? Waarschijnlijk een klas die niet wil denken. Een goede tweede: een onbegrijpelijk eindexamencahier. Te vaak voelt het alsof je het examenthema van hogerhand in de maag gesplitst krijgt en het er vier jaar lang maar mee hebt te doen. Onbetwist hoogtepunt uit de lessenreeks vormt deze mededeling aan de klas: ‘Kijk maar niet in het boek, dat zorgt alleen maar voor verwarring. Ik leg het jullie allemaal wel uit!’ Eindexamencahiers worden doorgaans – jammer genoeg – met weinig consideratie voor het begripsniveau van de vwo6- of havo5-leerling geschreven.
Maar dit geldt niet voor Wat maakt de mens?, een gezamenlijke prestatie van docent filosofie en kunst Kirsten Poortier (Rijksuniversiteit Groningen), hoogleraar filosofie Erik Myin (Universiteit Antwerpen) en hoogleraar filosofie en ethiek van wetenschap en techniek Peter-Paul Verbeek (Universiteit van Amsterdam, waar hij tevens rector magnificus is).
Verandert de techniek ons mens-zijn?
Alleen al de bewust ambigue titel van dit nieuwe eindexamenboek filosofie voor vwo6 is uitstekend. Die slaat namelijk zowel op de vraag wat de mens tot mens maakt als op de vraag wat de mens zelf qua techniek en wetenschap voortbrengt. Deze dubbelheid leidt als vanzelf tot de vraag in hoeverre mens en techniek te scheiden zijn: maakt het vermogen om techniek voort te brengen ons tot mens of verandert de techniek juist ons mens-zijn? Op die manier gaat de vraag naar de rol van techniek naadloos over in de hoofdvraag van het voor vwo verplichte onderdeel wijsgerige antropologie: wat is de mens?
Grote verdienste is dat deze vraag niet primair belicht wordt aan de hand van het dualisme of monisme. Beide stromingen timmeren in hun extreme vorm het antwoord dicht op het raadsel van de essentie van de mens: je bent uiteindelijk een ziel óf je bent materie. De auteurs kiezen juist voor een fenomenologisch standpunt, waarbij het verschil tussen een eerstepersoonsperspectief en een derdepersoonsperspectief op de mens centraal staat: bekijken we de menselijke ervaring van binnenuit? Of duiden we die met behulp van de wetenschap juist van buitenaf?
Danseres
De auteurs stellen scherpzinnig dat fenomenologen ons uitleggen dat ‘ons lichaam geen “ding” is zoals andere dingen, en dat ons denken onlosmakelijk is verbonden met ons voelende lijf’. Omdat de menselijke ervaring niet te reduceren valt tot de wetenschappelijke duiding ervan blijft de vraag naar het mens-zijn fundamenteel open. Deze insteek van het eindexamenboek stelt de docent en de leerlingen in staat om de vele aspecten van deze kwestie net zo open te onderzoeken.
Even tussendoor… Meer lezen over de menselijke ervaring? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
De wijze waarop de auteurs de fenomenologie introduceren is voorbeeldig. Ze doen dat aan de hand van het werk van de filosoof Maxine Sheets-Johnstone (1930). In de primaire tekst – die voor het eerst integraal deel uitmaakt van de hoofdtekst in plaats van domweg achteraan geplakt te zijn – gaat zij uit van haar ervaring als danseres. Sheets-Johnstone betoogt dat een dansuitvoering een ‘geleefde ervaring is, zowel voor de danser als voor het publiek’. Onlosmakelijk verbonden met de geleefde ervaring, die ieder mens kent, is ‘bewustzijn-lichaam’: je kunt jouw binnen- en buitenkant niet van elkaar scheiden. Door vervolgens te laten zien hoe zij door Husserl en Merleau-Ponty geïnspireerd is, combineren de auteurs het beste van twee werelden. Ze brengen hun publiek in contact met een ‘nieuwe’, hedendaagse vrouwelijke filosoof én behouden de diepgang van de canon.
Niet meetbaar
Vanzelfsprekend zijn niet alle denkers uit Wat maakt de mens? het eens met een fenomenologisch standpunt. Zo stelt Yuval Noah Harari dat ‘ons geloof in een authentiek zelf en het belang van menselijke ervaringen plaats zal maken voor dataïsme’. Deze visie houdt in dat alles in het universum, inclusief de mens, uit data bestaat. Door computerprogramma’s zullen we volgens Harari in de toekomst in hoge mate gestuurd worden. Waar blijft onze vrije wil?
Poortier, Myin en Verbeek geven het laatste woord echter niet aan Harari, maar aan Miriam Rasch. Zij stelt juist, in het verlengde van het fenomenologische eerstepersoonsperspectief, dat er aan de mens altijd iets blijft dat niet zichtbaar of meetbaar is: ‘Dat mensen van mening veranderen, (…) een omslagpunt passeren. Dat in die kier van licht zich iets als vrijheid voordoet.’ Een hoopvolle boodschap, die je iedere leerling voor het leven wilt meegeven.
Wat maakt de mens? Onze lichamelijkheid in relatie tot techniek en wetenschap
Kirsten Poortier, Erik Myin en Peter-Paul Verbeek
Boom
272 blz.
€ 34,90
