Er zit een kant aan de sociale media die mij zenuwachtig maakt, die te maken heeft met juist datgene wat velen als voordeel noemen: het gemak en de snelheid ervan. Er zijn natuurlijk meer mensen zoals ik, die lang – meestal zo lang dat er niets meer van komt – nadenken over het online posten van teksten of foto’s. Toch gaat er van veel berichten een onbevangen directheid uit. Deze online spontaniteit wordt vaak met eerlijkheid geassocieerd. Als je meteen reageert, zeg je wat je eigenlijk voelt, is de veronderstelling.
De opvatting dat directheid van belang is voor waarheid is al terug te vinden in de dialogen van Plato. Om de waarheid te communiceren kon er beter gesproken worden dan geschreven, meende Plato, aangezien de spreker dan tenminste aanwezig was en direct zijn opvattingen zou kunnen toelichten. Teksten op sociale media zweven tussen schrijven en spreken in. Ze zijn getypt, maar ze bewaren wel de onmiddellijkheid van spreken. Al zitten de lezers doorgaans niet in dezelfde ruimte en worden de berichten vaak op een later moment gelezen, in principe kan er op het moment zelf gereageerd worden. Iets van de aanwezigheid van de spreker blijft hiermee behouden, zeker als zich onder het bericht een gesprek ontwikkelt. Op zo’n moment heeft communicatie op de online platforms meer weg van spreken dan van schrijven.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wie schrijft, blijft
Nog los van Plato’s opvatting dat het geschreven woord drie stappen verwijderd was van de ideeënwereld, één stap verder dan het gesproken woord, moesten geschreven teksten dus ook gewantrouwd worden omdat ze de lezer niet konden bijsturen bij het interpreteren. In Plato’s dialoog Faidros verklaart Socrates: ‘Wanneer iets eenmaal is opgeschreven, dan rolt elk betoog alle kanten op. Het komt terecht bij mensen die er verstand van hebben, maar evengoed bij lui die er niets mee te maken hebben, en het heeft geen idee tot wie het zich moet richten en tot wie niet.’
Al het online geklets is een vorm van publiceren
Hoewel er op sociale media sprake is van de directe uitwisseling van gedachten, kunnen ook deze opmerkingen terechtkomen bij ‘lui die er niets mee te maken hebben’. Bovendien blijven deze gesprekken bestaan; ze vervluchtigen niet zoals gesproken woorden, maar blijven in de ether kleven, altijd weer opnieuw citeerbaar en dus ook op andere wijze uitlegbaar. Opmerkingen online plaatsen, hoe privé en onbenullig ze ook zijn, over je zááálige dekbed, je fantááástische kindjes of je gestoorde buren, is in feite een vorm van publiceren. Je kunt er een even groot publiek mee bereiken als met gedrukte pagina’s, zo niet een groter. Het heeft de status van geklets, maar in potentie heeft het een groter bereik dan drukwerk. Dit besef doet mij haperen. Het is een gedachte die je moet vergeten als je spontaan op deze fora mee wilt praten.
De waarheid
Wat mij het meest imponeert aan sociale media is de stellige toon van veel berichten. Hoe kunnen mensen zo snel zo zeker zijn van hun mening? Het antwoord is wellicht dat ik eenvoudig moet opschrijven wat ik voel. Er wordt de laatste tijd steeds meer waarde gehecht aan gevoelens, alsof die een diepere waarheid zouden raken dan gedachten. Alsof pure gevoelens altijd oprecht zijn en gedachten toch sneller huichelachtig. Dit is een opvatting die je vaak hoort ter verdediging van emotionele en agressieve uitingen: zij durven tenminste wel de waarheid te spreken!
Dat waarheid zich beter prijsgeeft in spontaan gesproken woorden is een denkwijze die de Franse filosoof Jacques Derrida veelvuldig heeft bekritiseerd. In zijn beroemde essay ‘Différence’ beargumenteert hij dat je door te schrijven tot een precisie kunt komen die in gesprekken verloren gaat. Tijdens het spreken kunnen er natuurlijk net zo goed als tijdens het lezen misverstanden ontstaan. Bovendien is er in de geschreven tekst een andere vorm van aanwezigheid, namelijk die van de letter. Sommige klanken kunnen op verschillende wijze geschreven worden; zo klinken de woorden différance (‘uitstel’) en différence (‘verschil’) hetzelfde, maar staat er in het ene woord een a waar in het ander een e staat – een verschil dat in gesproken taal verloren gaat. Dit is een voorbeeld van onderscheid en nuance die juist door schrijven en lezen gecommuniceerd kunnen worden. Voor bepaalde nuances en precisie zou het schrift zodoende juist geschikter zijn. Toch gaat het in het zoeken naar waarheid maar zelden over precisie.
Traagheid, de tijd nemen om tot nauwkeurige antwoorden te komen, of om je mening te herzien, lijkt in veel mindere mate gewaardeerd te worden dan spontaniteit. Aarzelend zoeken en openstaan voor mogelijke andere zienswijzen wordt algauw gedraai genoemd. Alsof de waarheid van nature eenvoudig is. Hoewel ik lange tijd heb gedacht dat de vervlechting van waarheid met nabijheid een directe erfenis was van Plato’s filosofie, ligt dat toch net iets genuanceerder. Dat de spreker aanwezig is, is beslist van belang, maar deze directheid van het woord heeft bij Plato weinig met spontaniteit te maken en al helemaal niets met gevoel. Al gaf hij de voorkeur aan het spreken, Plato ging het, evenzeer als Derrida, om precisie en nauwkeurige waarheidsvinding.
Hoe kunnen mensen zo snel zo zeker zijn van hun mening?
Goed redenaar
In zijn gesprek met Faidros bespreekt Socrates wat iemand tot een goed redenaar maakt. Niet alleen zou je daadwerkelijk inzicht moeten hebben in het onderwerp waarover je spreekt, even belangrijk is inzicht in de karakters van de mensen tot wie je je richt: ‘Omdat je met de invloed van het woord de ziel leidt, moet je om redenaar te worden weten hoeveel verschillende zielen er bestaan. Je hebt ze in alle soorten en maten. Daarom zijn sommige mensen zus, andere mensen zo. Wanneer we ze allemaal hebben onderverdeeld, krijg je met allerlei soorten toespraken te maken, stuk voor stuk anders.’
Het was volgens Plato dus niet alleen belangrijk om aanwezig te zijn om je ideeën te kunnen toelichten, maar ook om je publiek te kunnen inschatten en je woorden aan je toehoorders aan te passen. Dat kan natuurlijk niet als je een bericht online post; je hebt dan geen idee wie het onder ogen zal krijgen of wie zal reageren. Dit realiseren we ons maar al te goed als we even twijfelen voor het posten en het besef ineens oplicht dat zowel collega’s, familieleden, buren, oud-klasgenootjes als vage kennissen het kunnen lezen. We zijn gewend met al deze mensen op verschillende wijze te praten, over verschillende onderwerpen, met een andere vorm van humor en stembuigingen. Om tot iemand door te dringen en gedachten te kunnen delen is het dan ook van belang te weten tot wie je spreekt, meende Plato.
Al gaf hij de voorkeur aan het gesproken woord, hij was geenszins van mening dat de spontaniteit van geuite opmerkingen van waarde was. De waarde die wij aan oprechtheid toekennen speelt in feite geen enkele rol in zijn denken. Als opmerkingen dom, krom of slecht geïnformeerd zijn, heb je er niets aan, ongeacht of ze spontaan of eerlijk zijn. Vooropstaat bij Plato altijd dat we op zoek zijn naar inzicht en dat we hierin zo precies mogelijk te werk willen gaan – een opvatting die vandaag de dag op weinig applaus kan rekenen. Stel je voor dat de waarde die we toekennen aan ‘eerlijk uitkomen voor wat je voelt’ vervangen zou worden door ‘zo nauwkeurig mogelijk zoeken naar inzicht’. Er zouden zich zowaar socratische dialogen ontspinnen op sociale media. Aanwezigheid was voor Plato weliswaar belangrijk, maar waarheden huisden voor hem altijd in het hogere geestesleven, waar je alleen toe kon doordringen door na te denken en steeds bereid te zijn een opvatting opnieuw te onderzoeken. Waarheid was geen zaak van het gevoel, maar van toegewijd denken, een gedisciplineerde zoektocht naar helder inzicht.
Faidros| Plato| Bert Bakker | 86 blz.
L’écriture et la différence| Jean-Jacques Derrida| Points | 480 blz. | € 31,26
