‘Zonder hen gaat het niet.’ Die woorden zette Die Zeit onlangs bij een foto van een vrouwelijk lid van de Peruaanse inheemse stam de Kokana. Ook volgens het Intergovernmental Panel on Climate Change kunnen we van inheemse volken leren hoe we moeten omgaan met de natuur. Maar het is te makkelijk gedacht dat zij de oplossing hebben voor de huidige klimaatcrisis, zegt Ailton Krenak, Braziliaans denker en activist. Krenak is een inheemse leider en momenteel ereprofessor aan de Federale Universiteit van Juiz de Fora. Hij zet zich al jaren in voor het milieu en voor de rechten van de oorspronkelijke bewoners van Brazilië. In november ontving Krenak voor deze inspanningen de Prins Claus Impact Award, waarvoor hij een bezoek aan Nederland bracht. Dankzij een tolk die zijn woorden uit het Portugees vertaalde, was een interview mogelijk.
Volgens Krenak bevat het westerse denken verschillende schadelijke elementen die moeten verdwijnen; bovendien moet het worden uitgebreid met andere perspectieven. Uiteraard kan hij zelf vooral iets zeggen over de traditie waar hij uit stamt. Dat is die van de Krenak, die al generaties lang op de oevers van de Braziliaanse rivier Rio Doce wonen – al heeft de overheid hun territorium ingeperkt tot een reservaat van vierduizend hectare. In het begin van de twintigste eeuw waren er vijfduizend Krenak, nu nog maar honderddertig. In zijn boek Ideeën om het einde van de wereld uit te stellen schrijft Krenak vanuit het perspectief van dit bijna uitgestorven volk over de ecologische crisis.
Hoe verschilt de Krenak-wijsheid van westers denken?
‘In Europa onderscheiden bijvoorbeeld Descartes, Kant en Sartre zich als filosoof van de rest van de samenleving. Bij ons is iedereen denker; het vermogen om te denken is een collectief bezit. Denken is een interactie tussen alles wat er is: de rivier, vissen, bomen, mensen; tussen alle zichtbare, maar ook onzichtbare wezens.
Elke week aan het denken worden gezet door andere perspectieven op mens en natuur? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Ik spreek zelf niet van “filosofie”, maar van “ontologie” of “kosmovisie”. Wat filosofie wordt genoemd, is ontstaan in Griekenland en legt de nadruk op de materiële wereld. De Europese denktraditie is, zoals de Britse historicus Eric Hobsbawm zei, een Griekse uitvinding. Ook het christendom is een poging om de Griekse ratio onder woorden te brengen. Door eeuwen van westerse dominantie staart inmiddels bijna de hele wereld als gehypnotiseerd naar die ene denkwijze.’
Wat zijn de gevolgen van die eenzijdige manier van denken?
‘Die heeft geleid tot een zombie-mensheid. Voor mij is een zombie iemand die denkt dat hij los van de aarde bestaat, die niet zijn verantwoordelijkheid neemt en die alleen nog maar consumeert. Het idee dat mens en natuur van elkaar gescheiden zijn, staat aan de basis van de ecologische rampen die nu over ons heen komen.’
Inmiddels is er in het Westen steeds vaker de hoop dat inheemse volkeren als de Krenak de oplossing hebben voor de ecologische crisis. Hoe kijkt u daar tegenaan?
‘Het is een historisch onrecht als een deel van de mensheid de taak opgedragen krijgt de rest te redden. Het is alsof je een gigantisch feest houdt en er vervolgens tussenuit knijpt en anderen – die nooit op dat feest zijn geweest – de rekening laat betalen.’
De Nederlandse filosoof Sjoerd de Jong reageerde onlangs sceptisch op wat hij omschreef als ‘de fetisj van “inheemse wijsheid” die de planeet kan redden van verwoesting’. Schuilt achter die hoop inderdaad niet een te rooskleurig beeld van inheemse volkeren? Ook inheemse Amerikanen deden aan ontbossing en doodden vaak meer dieren dan ze nodig hadden, stelt De Jong.
‘Zoals Yuval Noah Harari in Sapiens schrijft: we hebben samengeleefd met andere soorten, totdat we een jaar of tienduizend geleden ontdekten dat we ze konden uitmoorden. De afgelopen vijfhonderd jaar is die vernietigingswoede van de mens tot uitbarsting gekomen. Maar niet alle soorten zullen uitsterven. Al zal de mens waarschijnlijk wel verdwijnen.’
In november ontving u de Prins Claus Impact Award voor uw milieuactivisme. Is dat geen schaamlap? Aan de ene kant draagt Nederland bij aan de verwoesting van de Amazone, aan de andere kant geeft het land u een prijs voor uw milieu-activisme.
‘Het zou van een grote hypocrisie getuigen als we deze tegenspraak niet benoemen. We leven in een opeenstapeling van crises en grote internationale organisaties zoals Unesco en de Wereldbank zitten ethisch gezien met de rug tegen de muur. Vaak zetten ze in op mitigatie, wat betekent: niet de zaken oplossen, maar ze minder erg maken.
Binnen die horizon van mitigatie vinden zaken plaats als deze prijsuitreiking. Een andere laureaat zei tegen me: “De reden dat wij deze prijs ontvangen, is dat mensen ons willen laten weten dat ze ervan op de hoogte zijn dat ze ons kwaad doen.” Maar waarom zou ik de prijs weigeren en daarmee de spanning enkel vergroten, in een omgeving waar de zaken toch al aan het ontploffen zijn?’
Ideeën om het einde van de wereld uit te stellen. Berichten van een bijna uitgestorven volk
Ailton Krenak
Ten Have
vert. Alexander van Kesteren
128 blz.
€ 19,99