Zo vermijd je denkfouten volgens wetenschapsfilosoof Ton Derksen

Waarheid – we kunnen niet zonder, of het nu gaat om de wetenschap, de politiek, of het recht. Maar juist als het om belangrijke zaken gaat, zoals de vraag of iemand levenslang de gevangenis in moet, trekken we al snel de verkeerde conclusies uit de informatie die beschikbaar is. Dat betoogt Ton Derksen, emeritus hoogleraar wetenschapsfilosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, in zijn boek Waarheidsvinding. Hoe kun je beter oordelen? Derksen geeft vijf adviezen.

‘Snelheid staat voorop als wij naar kennis zoeken, niet de waarheid,’ zegt Derksen. ‘Dat valt evolutionair goed te verklaren. Wat als je op de savanne loopt en iets hoort ritselen in het gras? Wegrennen is dan de beste optie. Misschien maak je jezelf een paar keer voor niets moe, maar dat risico neem je op de koop toe als je kunt worden opgegeten.’

Nog altijd, benadrukt de filosoof, is ons kenvermogen voor alledaagse omstandigheden goed genoeg. ‘Als een vriend zegt dat hij net het gras heeft gemaaid, doen we er verstandig aan hem klakkeloos te geloven – al is het maar om de verhouding met hem niet in gevaar te brengen. Maar als het om meer ingewikkelde en belangrijke zaken draait, gaan we snel de fout in. Denk aan politiek, wetenschap en recht.’

Intelligentie leidt niet per se eerder tot de waarheid, stelt Derksen. Sterker nog: ‘Hoe intelligenter je bent, hoe beter je argumenten die je eigen standpunt ondergraven kunt weerleggen. Veel onderzoeken bevestigen dit. Zo hebben studenten die pro en contra de doodstraf waren dezelfde literatuur over dit onderwerp moeten lezen. Na afloop bleken zij zelfs verder te zijn gepolariseerd.’

We zoeken naar coherentie, willen een samenhangend geheel van overtuigingen. Daarom geloven we informatie die bevestigt wat we toch al vonden (confirmation bias) en negeren we data die niet passen binnen ons web van overtuigingen.

Nieuwe media maken dit toch al deprimerende beeld van onze capaciteit tot waarheidsvinding nog deprimerender, zegt Derksen. ‘Als jij een eeuw geleden dacht dat de aarde plat is, was je een zonderling in je dorp. Nu kom je in contact met mensen in New York die dat ook denken. De algoritmes versterken dat je alleen maar bevestiging vindt voor je overtuigingen.’

Toch staan we niet machteloos. Neem de vrijspraak van de tot levenslang veroordeelde verpleegster Julia de Berk, waaraan Derksen heeft bijgedragen. Het Juliana Kinderziekenhuis vond het verdacht dat er tijdens De Berks diensten veel sterfgevallen waren. De politie ging op onderzoek uit en achterhaalde dat ook in ziekenhuizen waar zij eerder had gewerkt tijdens haar diensten veel mensen waren overleden. Daarbij had de verpleegster in haar dagboek genoteerd dat ze aan haar ‘compulsie’ had toegegeven. Derksen: ‘Alles paste dus bij het scenario dat De Berk een moordenares was; zoeken naar alternatieve scenario’s zou naar masochisme hebben geneigd.’

Ook de rechters gingen mee in het moordscenario. De Berk werkte op een kleine afdeling waar de deuren altijd openstonden en zij veel mensen om zich heen had. Hoe had zij daar ongezien al die moorden kunnen plegen, vroeg haar advocaat. ‘De verdachte is bij haar handelen uiterst geraffineerd en planmatig te werk gegaan,’ antwoordde het Haagse hof, ‘waardoor de kans op ontdekking van haar misdaden gering was’. Dat is een voorbeeld van immunisering, door Derksen gedefinieerd als ‘het veiligstellen van je scenario door – zonder argumenten – je antwoord zo te formuleren dat je scenario niet weerlegd kan worden’.

Even tussendoor… Meer lezen over waarheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Maar, zegt de filosoof, een alternatief scenario dat de sterfgevallen verklaarde vanuit de gangbare sterfte in een ziekenhuis was waarschijnlijker dan het moordscenario. ‘Het begint met het stellen van andere vragen. Niet: wat bevestigt dat De Berk een moordenaar is? Maar wel: hoe ongewoon is het eigenlijk dat er zoveel mensen zijn overleden tijdens haar diensten? Wat bleek: in de drie jaar waarin zij werkte in het ziekenhuis dat als eerste aangifte deed, waren er op haar afdeling mínder,en niet meer sterfgevallen dan in de drie jaar daarvoor.’

Derksen laat zijn eigen boeken over gerechtelijke dwalingen voor publicatie lezen door deskundigen uit verschillende vakgebieden, zoals een rechter, statisticus, rechercheur, advocaat en psycholoog. ‘Ik vraag deze mensen vanwege hun deskundigheid, maar ook omdat ik weet dat zij bereid zijn kritiek te leveren en die kritiek te beargumenteren. Wat zij zeggen doet mij pijn, maar het maakt mijn boeken wel beter.’

Waarheidsvinding
Ton Derksen
Noordboek
272 blz.
€ 24,90