Home Politiek ‘Oekraïne is het strijdtoneel tussen twee waardensystemen’
Politiek

‘Oekraïne is het strijdtoneel tussen twee waardensystemen’

Oekraïne is een strijdtoneel tussen imperialisme en democratie, zegt de Oekraïense filosoof Volodymyr Yermolenko.

Door Jonathan Janssen op 12 december 2022

Kiev Kyiv Oekraïne Maidan Volodymyr Yermolenko Het Maidanplein in Kiev. Beeld Gleb Albovsky

Oekraïne is een strijdtoneel tussen imperialisme en democratie, zegt de Oekraïense filosoof Volodymyr Yermolenko.

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? U bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Wat is het nut van filosofie in tijden van oorlog? De Oekraïense filosoof Volodymyr Yermolenko vraagt het zich af tijdens de presentatie van de essaybundel die hij redigeerde, die onlangs in het Nederlands verscheen als Oekraïne. Geschiedenissen en verhalen. ‘Oorlog is in alle opzichten zinloos,’ zegt Yermolenko, zittend in een van de zalen van de Internationale School voor de Wijsbegeerte in Leusden. ‘Maar het geeft je wel een nieuw perspectief. Door de ervaring van oorlog leer je pas echt wat kwetsbaarheid is: beschaving is als een baby, zo broos. Veel filosofieën zijn geboren uit grote ervaringen. Kijk maar naar Levinas, wiens filosofie van de Ander voortkwam uit zijn ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’

Yermolenko, tevens hoofdredacteur van nieuwsplatform UkraineWorld, is ten tijde van het interview twee dagen in Nederland. Zijn bundel over Oekraïne, waarvan het origineel drie jaar geleden verscheen, is bedoeld om lezers bekend te maken met Oekraïne en zijn cultuur. De urgentie van de verzameling teksten van Oekraïense filosofen, schrijvers, historici en kunstenaars is toegenomen sinds de Russische inval afgelopen februari, zegt Yermolenko. ‘Er is volgens mij geen familie in Oekraïne die op dit moment niet geraakt wordt door de oorlog. Onze vrienden en familie bevinden zich aan het front, sommigen zijn overleden, sommigen zijn vluchtelingen geworden. Deze oorlogservaring is iedereens ervaring geworden.’

U schrijft in het voorwoord dat Oekraïne niet alleen een fysiek slagveld is, maar ook al jaren het strijdtoneel is tussen twee waardensystemen: het republicanisme en het imperialisme. Wat bedoelt u daarmee?
‘Het imperialistische model ziet een staat met een centrum, maar geen grenzen. Het is geënt op voortdurende machtsuitbreiding. Een imperialistisch rijk is gebouwd op de verleiding om uit te vinden waar de grenzen van zijn macht liggen, en waar die wordt uitgedaagd. De republiek is een staatsinrichting die duidelijke grenzen heeft, maar heeft meestal juist verschillende centra van invloed. Deze centra concurreren door middel van dialoog, maar hebben geen behoefte om andere landen te veroveren.

In Oost-Europa is de imperialistische traditie de afgelopen drie eeuwen dominant geweest. Vanaf de vroege twintigste eeuw is die aan het ontbinden. We beschouwen de Sovjet-Unie vaak als het hoogtepunt van het Russische imperialisme, maar ik denk dat dat eerder in de negentiende eeuw lag. De Sovjet-Unie was Polen en Finland al kwijt. Nu blijft het Russische rijk krimpen en is het republicanisme in Oost-Europa aan het groeien.’

Is het republikeinse idee typerend voor Oekraïne als land of komt het van buitenaf?
‘Oekraïne is een zeer gedecentraliseerde natie. We beschouwen politiek als een bottom-up-proces, en hebben nooit imperialistische ambities gehad. Daarom is onze politieke cultuur veel meer verwant aan het republicanisme dan aan het imperialisme.’

Is het vanwege dit republicanisme dat Oekraïne zich graag aansluit bij Europa en de Europese Unie?
‘Europa wordt gezien als een continent waar geweld en de ruimte voor geweld flink is ingeperkt. De Sovjetwereld is gebaseerd op een hiërarchisch idee: of je bent dominant, of je bent onderworpen; of je legt anderen geweld op, of je ondergaat geweld. Oekraïne probeert zich daar nu van af te wenden en ziet Europa als voorbeeld.

Daarnaast gaat het Oekraïne natuurlijk ook om de vrijheid, om de rechtsstaat, om de democratische idealen, om het welzijn. Maar ik denk dat de belangrijkste reden toch waardigheid is: de bescherming tegen geweld en vernedering.’

Ik hoor u niet zeggen dat Oekraïners zichzelf ook als Europeanen beschouwen.
‘Natuurlijk beschouwen we onszelf als Europeanen. In tegenstelling tot Rusland heeft Oekraïne zich nooit van Europa afgezet. Maar het Europa van Oekraïne is niet hetzelfde als het Europa van Nederland of Duitsland. Dat komt doordat het Europese ideaal op twee ethische ideeën is gebouwd: het eerste is agora, het idee dat je problemen oplost door dialoog, compromissen en handel. Daartegenover staat agon, het idee van conflict en strijd, winnen of verliezen.

Sinds de Tweede Wereldoorlog denkt West-Europa dat het tijdperk van agon voorbij is. Dus hebben jullie deze maatschappij van grenzeloze agora opgezet, gefundeerd op de communicatieve filosofie van Jürgen Habermas. Deze filosofie heeft geweldig werk gedaan, maar Habermas’ huidige oproep om krachtig te reageren op de oorlog laat zien dat er duidelijke grenzen zijn aan deze aanpak. Als er geen grenzen zijn aan agora, ga je op gegeven moment in gesprek met de crimineel, de moordenaar, het monster. En door in gesprek te gaan met iemand die geen waarde hecht aan dialoog, toon je je zwakte.

Het is altijd de vraag hoe ver agora kan gaan. Als het grenzeloos is, dan kun je over alles compromissen sluiten – zelfs over mensenlevens. Ik denk dat West-Europa nu langzaam begint te beseffen dat je een maatschappij niet alleen kunt bouwen op agora, maar dat er limieten zijn waarbij je in actie moet komen. Een gezonde samenleving is gefundeerd op een combinatie van agon en agora. Oekraïne laat nu zien hoe agon agora moet beschermen.’

Door Europa zich weer bewust te maken van zijn krijgersethos is de Russische president Poetin zijn vijanden dus eigenlijk sterker aan het maken?
‘Hij is Europa sterker aan het maken, hij is de NAVO sterker aan het maken, hij is de Verenigde Staten sterker aan het maken én hij is de Oekraïense natie sterker aan het maken. Als ik mensen moet uitleggen waar Poetin mee bezig is, raad ik ze altijd aan Macbeth van Shakespeare te lezen. Dat is een verhaal over hoe een misdaad leidt tot nog een misdaad, en nog een, en nog een.

Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Meld u aan voor onze nieuwsbrief

Ontvang elke woensdag het laatste filosofie nieuws, de beste artikelen van de week en af en toe een aanbieding.
Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Het probleem is dat Rusland doorheeft dat zijn buurlanden en zijn eigen jongere generaties zich van zijn ideologie aan het afkeren zijn. Poetin is oud, net als zijn entourage en zijn aanhang. Als Oekraïne zich nu bij Europa voegt en een normaal functionerende, comfortabele samenleving opbouwt, zal dat een voorbeeld worden voor Belarus en uiteindelijk ook voor Rusland. Poetin probeert dit proces om te keren door te zeggen dat democratieën niet werken en door westerse democratieën dwars te zitten.

Poetin viel Oekraïne binnen om het land binnen zijn invloedssfeer te houden. Maar dit vervreemdt de Oekraïner alleen maar meer van Rusland. Stel je voor dat je een Russischsprekende inwoner van Charkov of Odessa bent, die niet zo van de Russen houdt, maar ook niet van Oekraïne, en westerlingen ziet als gierige, kapitalistische rijkelui. Tot voor kort dachten veel Oekraïners zo. En dan begint Poetin opeens Charkov te bombarderen, Marioepol te vernietigen, bommen te gooien op woonwijken en ziekenhuizen. Dan zeg je: wij willen geen Russen zijn, maar Oekraïners.’

Wat kunnen westerlingen doen om Oekraïne moreel te steunen?
‘Het is belangrijk om te beseffen dat we onderdeel zijn van hetzelfde verhaal. Het gaat niet om de gedachte: oh, die arme Oekraïners hebben het zo moeilijk. Nee, dit is een oorlog tegen Europa, tegen de westerse wereld. Oekraïne is nu het schild van Europa. Dat is heel tragisch; niemand wil een schild zijn. We moeten er allemaal naar streven dat Oekraïne wint, dat de democratie wint. Winst voor Oekraïne betekent ook winst voor Europa en voor de democratie.’

Oekraïne. Geschiedenissen en verhalen
Volodymyr Yermolenko (red.)
ISVW Uitgevers
288 blz.
€ 20,-