Het WK in Qatar dreigt te worden overschaduwd door kritiek. De uitbuiting en het overlijden van arbeidsmigranten die de stadions bouwden, de steekpenningen die aan de FIFA betaald zijn, de positie van vrouwen in het land, de schendingen van lhbti-rechten die er plaatsvinden – genoeg om je zacht uitgedrukt boos over te maken. Veel mensen vragen zich af of ze de wedstrijden nog wel mógen kijken. De Engelse filosoof Simon Critchley vindt dat je juist wel moet kijken. ‘Qatar is een horrorshow, en toch kun je in een soort trance opgaan in de schoonheid van het spel,’ licht hij toe. ‘Het is geweldig en afschuwelijk tegelijkertijd. Juist in het voetbal kun je dit soort tegenstellingen ervaren.’
We moeten de contradicties van voetbal leren omarmen, stelt Critchley. Dit najaar wijdt hij een cursus aan voetbal en filosofie aan de New School For Social Research in New York, waar hij de Hans Jonas-leerstoel bekleedt. Het vak borduurt voort op zijn eerder verschenen boek What We Think About When We Think About Soccer (2017), maar sluit ook aan bij de traditie van kritisch sociaal onderzoek van het vermaarde instituut.
‘Via voetbal raakte ik geïnteresseerd in de betekenis van spel voor de samenleving,’ zegt Critchley. Dat voerde hem onder andere naar het boek Homo ludens van de Nederlandse historicus Johan Huizinga. Critchley: ‘Wat is spel en waarom is het belangrijk? Het is fascinerend hoe een samenleving zichzelf opvoert en uitdrukt in een praktijk die parallel staat aan het gewone sociale leven, waarin gemeenschapszin kan ontstaan, maar waar ook plaats is voor geweld en voor hevige emoties.’
Wat is de maatschappelijke betekenis van voetbal?
‘Voetbal is een geweldig voorbeeld van hoe gemeenschappelijk erfgoed van generatie op generatie kan worden doorgegeven. Ik ben een enorme Liverpool-fan. Mijn vader was ook supporter, evenals mijn oma – het staat zelfs op haar graf. Ik heb de liefde voor de club overgedragen op mijn zoon, en hij geeft het hopelijk door aan zijn kinderen. Bij elkaar is dat al honderd jaar waarin we deel uitmaken van hetzelfde idee, van hetzelfde team.
Daarnaast is er een grote vrijheid van spreken: iedereen die basiskennis van voetbal heeft kan meepraten. Vorige week was ik op een evenement waar de wedstrijd Engeland-Verenigde Staten werd uitgezonden. Er waren ook veel kinderen. Een negenjarige heeft net zoveel over voetbal te zeggen als ik – de maatschappelijke verschillen verdwijnen op zo’n moment.’
Wilt u elke week aan het denken gezet worden met de mooiste verhalen van Filosofie magazine? Schrijf u in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Staat dat ideaal momenteel niet onder druk, vanwege de vele schandalen en de macht van het geld in het voetbal?
‘Helaas wel. Er is de macht van de internationale voetbalbond FIFA, van de sponsors, van het oliegeld, en dan heb je nog de ego’s van de sterspelers. Huizinga zou zeggen: dit is geen spel meer, het is gedegenereerd tot een triest spektakel. In het echte spel is geen ruimte is voor geldelijk gewin. Een spel wordt gespeeld om het spel zelf. Voetbal zou in zijn ogen nu slechts een schamele imitatie van het spel zijn.
Maar ik denk dat dit niet helemaal waar is. Ondanks de enorme sommen geld die in het voetbal omgaan, draait het nog steeds om niet-materiële zaken als status en trots. Spelen de rijkste en beroemdste spelers, zoals Mbappé of Neymar, voor geld? Natuurlijk, maar er is ook de droom om een nationale held te worden. Vooral in Brazilië is dat belangrijk. Want wat is Brazilië? De belofte van een wereldmacht die nooit werd waargemaakt. Die belofte kan alsnog worden vervuld via voetbal.’
Geeft die glorificatie van de nationale identiteit voetbal niet juist een slechte naam?
‘Ja, maar ik denk niet dat voetbal simpelweg draait om de verering van een natie. Door voetbal kun je ervaren wie je bent, maar niet op een simpele en altijd positieve manier. Voetbal biedt de mogelijkheid om alles wat ingewikkeld is aan de nationale identiteit te ervaren. Brazilië vreest te worden verslagen door de Europese grootmachten. Ergens is dat de vrees voor de eigen minderwaardigheid ten opzichte van die machten.
Na de Brexit verloren de Engelsen tijdens het EK met 2-1 van IJsland. Ik dacht: net goed, dat is ons verdiende loon! Ik kon mijn woede en haat in het voetbal kwijt; dat is geweldig. Elk land heeft een eigen verhaal over voetbal, en dat gaat lang niet altijd over winnen. Nu is het weer wachten op het moment dat Engeland zichzelf laat uitschakelen, zodat de Engelsen in hun fundamentele mythe kunnen worden bevestigd: voetbal eindigt altijd in ramp en mislukking.’
De Nederlandse mythe is dat Oranje het beste team is dat nooit het WK heeft gewonnen.
‘Als Nederland wordt uitgeschakeld zijn mensen teleurgesteld, maar tegelijkertijd heeft het iets geruststellends, want het verhaal wordt bevestigd. Het Nederlandse verhaal is de overtreffende trap van het Engelse: Engeland vond het voetbal uit, en vervolgens zijn al die buitenlanders er beter in geworden dan zijzelf. Nederland vond het moderne ‘totaalvoetbal’ uit en oogstte daar successen mee. Maar vervolgens namen de Catalanen en de Spanjaarden die aanpak van hen over, en werd Nederland in de WK-finale van 2010 met zijn eigen speelstijl verslagen door Spanje.
Voetbal is eigenlijk geen sport, maar een vorm van drama. De Britse kunstcriticus Hal Foster zei eens dat voetbal een podium is waar de soms obscure spelingen van het lot hun ontknoping vinden, en in het bijzonder het lot van een natie.’
Zou voetbal in de toekomst weer meer spel en minder spektakel en schandaal kunnen worden?
‘Ja, maar dan moeten we van de FIFA af. Ik denk dat de FIFA een negatieve invloed heeft op de ontwikkeling van het voetbal. Door de vele transfers kun je nu moeilijk een nieuwe speelstijl of tactiek ontwikkelen binnen een club. En dit systeem houdt ook de ontwikkeling van het niveau van het spel op, met name in de Afrikaanse landen, omdat goede spelers worden opgekocht.
Maar het is interessant hoe de opkomst van het vrouwenvoetbal nu al het spel heeft veranderd. Het spel is daar anders dan bij mannen, het is een nieuw sociaal fenomeen. In de Verenigde Staten is vrouwenvoetbal groter dan mannenvoetbal, en de Amerikaanse voetbalvrouwen zijn wereldkampioen. De speelsters breken daar door via clubs en via colleges. En veel speelsters zijn openlijk queer, wat nog steeds niet veel voorkomt in het mannenvoetbal. Op die manier openen zich nieuwe mogelijkheden.’
What We Think About When We Think About Soccer
Simon Critchley
Penguin
224 blz.
