Streamingdiensten als Netflix hebben een internationaal miljoenenpubliek. Dat geeft ze de macht om onze fantasie te vormen. Maar ook om sociale en politieke invloed uit teoefenen. ‘Een film kan de wereld veranderen.’
In de uitgestrekte landschappen van Nieuw-Zeeland vonden eerder dit jaar (vóór de coronacrisis) de eerste opnames plaats van de duurste serie ooit: nieuwe avonturen in de wereld van The Lord of the Rings. Netflix-concurrent Amazon betaalde alleen al voor de rechten om met de personages en de wereld van J.R.R. Tolkien aan de slag te gaan 250 miljoen dollar, en heeft vijf seizoenen aangekondigd. Naar schatting gaat het hiermee in totaal om circa 1 miljard dollar.
Wat er in al die seizoenen gaat gebeuren is nog een raadsel, want de kant-en-klare boeken van Tolkien zijn al een tijdje op. Het schijnt dat de nieuwe serie zich gaat afspelen in een andere, eerdere ‘era’ dan die waarin hobbit Frodo zijn epische avontuur in Midden-Aarde beleeft.
Het is op z’n minst ironisch dat het werk van een studieuze Oxford-professor die fel gekant was tegen elke illustratie in edities van zijn werk – want afbeeldingen zouden de fantasie van zijn jonge lezers verwoesten – nu door films en straks door een serie voortleeft. Maar wat is een legende als die niet steeds opnieuw verteld wordt?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Grappig en gewelddadig
Fantasie is zowel het vermogen om iets te verzinnen (verbeeldingskracht) als het voortbrengsel van dat vermogen. En of je zelf nu wel of geen fantasie hebt, voor iedereen is er Netflix, dat de fantasie op een heel eigen manier als markt verkent en verovert. Het scoort net zo hard met fantasy als met allerlei andere vormen waarin fantasie een rol speelt – romantische, grappige en gewelddadige fictie. En met non-fictie die elke verbeelding tart, zoals de documentaireserie Tiger King, over een narcistische tijger-uitbuiter en zijn al even fanatieke tegenvoeter. Netflix heeft inmiddels 182 miljoen betalende abonnees en is daarmee verreweg de grootste streamingdienst voor films en series, maar de concurrenten rukken op; Disney+ wist in minder dan een jaar tijd 50 miljoen abonnees te werven.
Maar prikkelt deze overdaad aan onbeperkt beschikbaar verhaalamusement daadwerkelijk onze fantasie? Of is series bingen zo passief dat onze eigen fantasie er juist van opdroogt? En wat betekent het voor onze betrokkenheid bij de wereld – is het een vlucht?
‘Dat is afhankelijk van je voorkeuren en je kijkhouding,’ zegt schrijver en filosoof Désanne van Brederode. ‘Maar series doen in elk geval allang niet meer onder voor andere kunstvormen. Als je denkt dat een boek of een roman je fantasie en je kijk op mensen en de wereld kan verrijken – wat toch ook niet vanzelf gaat – dan kan een goede serie dat zeker ook. Op een bepaalde manier misschien zelfs wel beter.’
Series leren je om eerbied te krijgen voor uiteenlopende mensen
Van Brederode is een fervent seriekijker. Haar liefde voor bepaalde series omspant jaren. Door die continuïteit ontstaat volgens haar een intieme band met bepaalde personages. ‘Geleidelijk gaan die fictieve levens meeleven in jouw eigen leven. Vroeger keken we volgens mij meer om de verwikkelingen zelf. Natuurlijk, bij Maigret, Derrick en Inspector Morse was er ook wel een ontwikkeling door de seizoenen heen, maar het draaide toch altijd om één zaak per aflevering, en de personages bleven enigszins oppervlakkig. Daar is nu geen sprake meer van. Series kunnen je gevoel vergroten voor wat er weeft tussen mensen. Ik zou dit “sociale fantasie” willen noemen.’
Series maken ons als kijkers volgens Van Brederode tot ‘laboranten in de hogere zielenscheikunde’: hoe reageren de deeltjes waaruit wij bestaan als we ze mengen? ‘Kijk alleen al naar de complexe verhouding van de leraar en zijn oud-leerling in Breaking Bad – het is natuurlijk geen toeval dat deze serie draait om een scheikundeleraar.’
In dit opzicht hebben series zelfs iets voor op andere studies naar de mens, meent Van Brerode. ‘De filosofie maakt, op Kierkegaard na, steevast de fout om te spreken van “de mens”. Daar wordt vervolgens een ethisch systeem omheen gebouwd. Series leren je om eerbied te krijgen voor de meest uiteenlopende mensen, en om ook hun donkere kanten te omarmen. Dat is precies wat deze tijd nodig heeft. Als je een volbloednarcist als Frank Underwood aan het werk ziet in House of Cards, en je ziet hoe hij zich precies op het juiste moment kwetsbaar opstelt om zijn doel te bereiken – hij legt het zelfs keurig aan je uit – dan scherpt dat je sociale fantasie in het dagelijks leven.’
Slechte bedoelingen
Marjan Slob, filosoof en schrijver van het boek Foute fantasieën, is veel sceptischer over de invloed van series. ‘Een serie over een machtswellustige president is aantrekkelijker dan een serie waarin politici het in principe goed bedoelen, zoals het oudere West Wing. Om een spannend verhaal te vertellen grijpen makers graag naar duisternis en slechte bedoelingen. Dat is begrijpelijk en ik kan daar ook van genieten, maar het vertekent de werkelijkheid wel. Alsof de wereld aan elkaar hangt van de psychopaten en drugsbaronnen. Wat levert dat voor wereldbeeld op? Wantrouwen en complottheorieën varen er wel bij.’
Slob definieert fantasie als ‘gestold verlangen’. ‘Het fijne van series is dat je even achterover kunt leunen,’ zegt ze. ‘Je laat je meevoeren in het gestolde verlangen van de makers. Maar dat kan ook problematisch zijn: de verhalen hebben een bepaalde, dwingende logica – in een romantische komedie wacht je op het moment dat de twee geliefden in elkaars armen vallen. Door dit soort scenario’s keer op keer te doorvoelen ga je als het ware meetrillen met die verhalen. Op den duur verwacht je dat je eigen leven ook voldoet aan de patronen die je uit series kent.’
Extra moeilijkheidsfactor hierbij is volgens Slob dat fantasieën en verlangens toch al nooit helemaal van jezelf zijn, zelfs al ervaar je dat wel zo. Zo hebben vooral Franse psychoanalytische denkers overtuigend laten zien dat we altijd fantaseren in woorden of beelden die we niet zelf hebben verzonnen, maar die we krijgen aangereikt via een taal en een cultuur. ‘Het voelt alsof die fantasieën iets uitdrukken over jouw eigen binnenwereld, maar in hoeverre zijn ze eigenlijk van jou? Wil je een persoon worden, dan moet je je de dromen en fantasieën eigen maken die je in jouw cultuur aantreft. Het is de enige manier om een mens te worden. Je kunt dergelijke fantasieën niet ontmaskeren. Ze zijn namelijk niet waar of onwaar. Ze zijn simpelweg een cultureel gegeven. Maar die fantasieën kunnen wel waar worden. De Duitse denker Peter Sloterdijk noemt dit de “dynamiek van de reële ficties”. De mens is een “autohypnotisch dier”, zegt hij, “een wezen dat zich inbeeldt wat het is en is wat het zich inbeeldt”.’
Dit kan gevaarlijke gevolgen hebben, stelt Slob. ‘Op het niveau van een individu kan een steeds herhaalde fantasie leiden tot een misdrijf – denk maar aan een verkrachter die na veel herhaalde lustfantasieën tot zijn daad overgaat. Cultureel gezien werkt het ook zo, maar nog minder bewust: steeds herhaalde vooroordelen kunnen discriminatie in stand houden of versterken, zelfs zonder dat we het willen. Welke fantasieën dominant zijn en welke fantasieën mogen worden uitgeleefd en door wie, dat is een machtsvraag. Vaak kun je dit pas met de nodige afstand in de tijd scherp zien.’
Fragment uit Ares, de eerste Nederlandse Netflix Original. Foto: Pim Hendriksen
Grensverleggend
De invloed van series op onze verbeelding is in dit opzicht ongekend – groter en ingrijpender dan de bioscoop. Pieter Kuijpers, producent van de eerste Nederlandse Netflix-original Ares: ‘In mijn jeugd waren bioscoopfilms spraakmakend – Taxi Driver, Dogday Afternoon. Die rol hebben series bijna volledig overgenomen. Series zijn cultuurbepalend geworden.’
‘Netflix zoekt lokale verhalen voor een mondiaal publiek’
En dat wordt vermoedelijk alleen maar sterker. Series konden deze positie krijgen door voortdurende technische innovaties, die leiden tot een grotere markt en dus grotere budgetten. De wereldwijde distributie is veel makkelijker dan die van bioscoopfilms. Bovendien kan iedere abonnee al kijkend zijn of haar eigen voorkeuren vormen. Het is alsof iedereen zijn eigen voorlezer aan bed heeft, die precies weet waar je gebleven was en welk verhaaltje op het huidige moet volgen. De kunstmatig intelligente verhalenverteller houdt met bijzondere interesse in de gaten wanneer je afhaakt. Op basis hiervan wordt niet alleen bepaald wat je de volgende keer voorgeschoteld krijgt, maar ook welke series een vervolg krijgen en welke niet.
Persoonlijk op maat gesneden fantasie – dat is niet niks met een ‘autohypnotisch’ miljoenenpubliek. Als we onszelf vormen door wat we verbeelden, rust er een extra verantwoordelijkheid bij degenen die onze verbeelding op z’n minst een bepaalde richting op sturen. Het goede nieuws is dat de gevoeligheid voor de reële impact van de verhalen die we vertellen enorm aan het toenemen is.
In de dit voorjaar uitgebrachte en succesvolle Netflix-serie Hollywood wordt deze maatschappelijke invloed tot thema gemaakt, en wordt de geschiedenis zelfs herschreven. Een groepje jonge acteurs en filmmakers doorbreekt eind jaren veertig bijna elk taboe. Ze maken een film met een zwarte, vrouwelijke hoofdrolspeler op basis van een script geschreven door een zwarte scenarioschrijver, die ook nog eens hand in hand met zijn vriend op de rode loper verschijnt. Ze weigeren daarnaast mee te werken aan de #metoo-routines van seksuele intimidatie en machtsmisbruik, en ga zo maar door. Eleanor Roosevelt, vrouw van oud-president Franklin Roosevelt en ooggetuige van rassenhaat in de zuidelijke staten, moedigt de grensverleggende producers aan: ‘Ik geloofde dat goed bestuur de wereld kon veranderen. Ik weet niet of ik dat nog geloof. Wat júllie doen, kan de wereld veranderen.’
Dat is dus allemaal nooit gebeurd, maar het wordt zo prikkelend en geloofwaardig verbeeld dat je op z’n minst even gaat geloven dat het gebeurd had kunnen zijn. Zo’n uitgewerkt historisch gedachte-experiment is een verstrekkende vorm van fantasie.
Wat waren de gevolgen geweest als de emancipatie van etnische en seksuele minderheden kort na de Tweede Wereldoorlog al via de gedeelde fantasieën op het witte doek was gestimuleerd, met hulp van jonge zwarte filmsterren? We zullen het nooit weten. Wat we wél weten is dat er in het heden ongekende middelen ter beschikking staan om niet alleen onze sociale, maar ook onze politiek-culturele fantasie te voeden en te prikkelen.
Nederlandse horror
De Nederlandse Netflix-serie Ares is bijvoorbeeld te zien in 190 landen, met nasynchronisatie in 9 landen en ondertitels in 28 talen. Deze krachtige mondialisering van de fantasie verandert niet alleen het bereik van onze verhalen, maar vraagt door de invloed van de technologie ook om nieuwe verhaal- en vertelwetten. Producent Kuijpers: ‘Filmmakers zijn tot nu toe gewend om zich in eerste instantie tot hun eigen publiek te richten, hun eigen land. Daarna probeert de producent de film doorgaans nog aan het buitenland te verkopen. Die logica wordt nu op zijn kop gezet; Netflix daagt makers uit om bij voorkeur lokaal gewortelde verhalen te vertellen aan een internationaal publiek. Zo zijn wij uitgekomen op een serie over een geheimzinnig studentengenootschap in Amsterdam, dat verbonden is met de Gouden Eeuw en onze beladen relatie met het slavernijverleden. De vorm – een horrorserie – is voor Nederland vreemd, maar is met name in de Spaanstalige wereld populair, waar de serie het dan ook goed doet.’
Het is een interessante en nog maar net begonnen ontwikkeling die Netflix in gang zet: een mondiaal succesvol medium creëert en verspreidt lokaal gewortelde verhalen. De verantwoordelijkheid voor de makers wordt alleen maar groter, nu in Amerika cord-cutting een begrip is: mensen zeggen hun traditionele tv-abonnement op en ruilen het in voor een abonnement op een streamingdienst. Je kunt er escapisme in zien, maar ook een nieuwe manier om je via verhalen te verbinden met de wereld.
In Spanje zong een groep demonstrerende Afrikaanse migranten onlangs ‘Bella Ciao’, een Italiaans antifascistisch liedje dat weer leeft door de serie La Casa de Papel. In Chili droegen mensen bij protesten tegen president Sebastián Piñera rode overalls en Dalí-maskers, uit dezelfde serie. Vrouwen die het recht op abortus verdedigen, dragen kleding die verwijst naar The Handmaid’s Tale, een serie gebaseerd op een dystopische feministische roman van Margaret Atwood.
Onze onstilbare honger naar fantasie is niet te reduceren tot escapisme, en heeft reële invloed. Technologie verandert onze fantasie, en fantasie verandert onze werkelijkheid.
Beeld Netflix
