Seksistische hoogmoed

Lang geleden werkte ik als enige vrouwelijke weten­schapper op een afdeling waar een jongere collega porno­grafische afbeeldingen als screensaver gebruikte. Als je zijn kamer binnenliep om hem iets te vragen, sprongen de naakte vrouwen je tegemoet. Mijn mannelijke collega’s zagen dat ook, maar deden er niets aan. Ik klaagde erover bij de leidinggevende. Hij reageerde lacherig en beloofde de jongeman te zullen aanspreken.

Het is slechts een van de vele seksueel ongemakkelijke incidenten die ik in dertig jaar werken aan universiteiten en hoge­scholen heb ervaren of van andere vrouwen heb gehoord. Dat ongemak betreft mannen die vrouwelijke collega’s op de mond zoenen, te dicht tegen hen aan schuiven tijdens etentjes, handtastelijk zijn, seksistische of seksueel getinte opmerkingen maken of seks hebben met vrouwelijke studenten of promovendi. Het is achterlijk dat dit gebeurt, dacht ik telkens, maar veel vrouwen – onder wie ikzelf – wisten niet hoe zich ertegen te weren. Iedere vrouw zou zich veilig moeten voelen op haar werk, maar dat was niet zo. En is nog steeds niet zo.

Zou het helpen om strikte gedragsrichtlijnen, klachten- en strafprocedures op te stellen? Geeft dat een veiliger werkomgeving? Of leidt het tot zoveel ongemak bij mannen dat dit zich opnieuw tegen vrouwen keert? Mannelijke collega’s vertellen dat ze uit vrees voor klachten hun kamerdeur open laten staan. Ze bieden vrouwelijke collega’s na een personeelsuitje geen lift meer aan. Want hoe bewijs je dat een klacht onterecht is? Die redenering zal vrouwen bekend voorkomen. Zij weten maar al te goed wat het betekent om niet op hun woord te worden geloofd.

De Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum (1947) zet in Bastions van hoogmoed. Seksueel geweld, rekenschap en verzoening vol in op de juridische benadering van aanranding en seksuele intimidatie. Alle werkomgevingen en instellingen zouden heldere regels moeten opstellen voor wat niet toelaatbaar is. Er moet een directe meldingsplicht zijn en een onafhankelijke commissie die de klacht onderzoekt. Wanneer die terecht is moet de dader gestraft worden en moeten maatregelen worden genomen om herhaling te voorkomen.

Nussbaum oordeelt hard over personen, meestal mannen, die anderen aanranden of seksueel intimideren. Ze ziet het als een vorm van machtsmisbruik die voortkomt uit hoogmoed, in dit geval seksehoogmoed. Die ondeugd brengt mannen ertoe om vrouwen tot object te maken, hun het zwijgen op te leggen, alleen oog voor zichzelf te hebben en zich boven vrouwen verheven te voelen.
Seksehoogmoed is volgens haar een fundamentele oorzaak van achterstelling van vrouwen. Overal ter wereld krijgen mannen die ondeugd aangeleerd. Instellingen en werkomgevingen houden die hoogmoed gewoonlijk in stand. Het zijn ‘bastions van hoogmoed’ waarachter mannen zich kunnen verschansen, zodat ze geen rekenschap van hun gedrag hoeven af te leggen.

Elke week aan het denken worden gezet met de mooiste verhalen van Filosofie Magazine? Schrijf u in voor de gratis nieuwsbrief

Nussbaum bespreekt drie dergelijke bastions: de Amerikaanse federale rechterlijke macht, waar rechters zich jarenlang ongestraft kunnen misdragen tegenover rechters in opleiding; de podiumkunsten, waar mannen die zich seksueel misdragen pas vallen als ze in hun nadagen zijn; en de Amerikaanse college sports (aan universiteiten gelieerde sportopleidingen), waar sporthelden ongehinderd vrouwen seksueel kunnen mis­bruiken. Hoewel haar beschrijving niet een op een naar ons land te vertalen is, valt niet te ontkennen dat ook in de Nederlandse kunst-, sport- en universitaire wereld seksuele intimidatie en seksueel misbruik veel voorkomen.

Vanzelfsprekend zijn er altijd mannen die zich daar niet schuldig aan maken. Maar als zij niet ingrijpen en zich niet verzetten tegen machtsstructuren die vrouwen tot object maken zijn ze medeschuldig, meent Nussbaum. Ook vrouwen die intimidatie niet melden acht ze medeschuldig, omdat daders vaak meerdere keren toeslaan.

Die strenge toon lijkt te zijn ingegeven door de funeste gevolgen van seksuele intimidatie. Slachtoffers worden geschaad in hun autonomie, in de levenskeuzes die ze kunnen maken. Zij kunnen zich genoodzaakt zien te verhuizen, een andere werkplek te zoeken of hun carrière op te geven. De veelal vrouwelijke slachtoffers worden ook geschaad in hun subjectiviteit, omdat hun ervaringen, gevoelens en gedachten niet serieus worden genomen. Ze lijden bovendien morele schade, die hun persoonlijkheid kan veranderen. Juist omdat vrouwen vaak in de nabijheid van hun overheersers verkeren, kan een complexe mix van morele weerbaarheid en morele schade ontstaan.

De veelvoudige schade die vrouwen oplopen door seksuele intimidatie is een goede reden om via het recht een voor iedereen veilige werkomgeving te creëren.

Het gevaar van die juridische benadering is dat de spontaniteit in het contact tussen collega’s verdwijnt. ‘Het is geen lolletje meer aan de universiteit,’ schreef psychologe Beatrijs Ritsema recentelijk in Hollands Maandblad. Docenten die tegen de waarden van studenten ingaan, kunnen aan de schandpaal worden genageld. Ritsema blikt met nostalgie terug op de jaren zestig en zeventig, toen de universiteiten vanwege de grote instroom veel jonge docenten aantrokken. Het hoger onderwijs leek een jongerensociëteit waar naar hartenlust werd geflirt en gevreeën. Er ging weleens wat fout, maar daar werd niet moeilijk over gedaan. Vrouwen konden met een ‘daar ben ik niet van gediend’-duw mannen simpel corrigeren.

Die ‘ach, er gaat weleens wat mis’-houding, die mij als generatiegenoot van Ritsema niet vreemd is, heeft sinds #MeToo flink aan populariteit ingeboet. Wat eerdere generaties wegwuifden, wordt door jongere vrouwen niet meer gepikt. De roep om algehele gelijkwaardigheid klinkt steeds luider.

Maatschappelijke veranderingen schreeuwen om juridische veranderingen, concludeert Nussbaum. Ze hamert op het belang van de rechtsstaat, die de gelijkwaardigheid van mensen garandeert. Vrouwen moeten niet hoeven smeken om op hun werk niet lastiggevallen te worden, ze hebben recht daarop. De al zo lang bestaande ongelijkheid tussen mannen en vrouwen kan worden geëlimineerd door de tekortkomingen in de rechtsstaat te repareren. Die reparatie verloopt via de jurisprudentie. Dankzij feministische advocaten en juristen zijn daarin de afgelopen decennia grote juridische doorbraken bereikt.

Nussbaum meent dat de juridische weg volgen ons uiteindelijk een ‘wereld van fatsoen en respect’ zal brengen. Dat is in lijn met hoe ze in eerdere boeken als Love’s Knowledge (1990), The Therapy of Desire (1994) en Sex and Social Justice (1999) het antwoord op hoe om te gaan met het oncontroleerbare in liefde en seks niet in levenservaringen zoekt, maar in de bibliotheek. De gedachte dat je al struikelend leert om beter te worden in de omgang met elkaar is haar vreemd. Steeds is ze op zoek naar redelijke argumenten voor wat het goede leven of de goede intercollegiale omgang is. En altijd met het oog op een betere toekomst.

Bastions van hoogmoed is een idealistisch boek, maar daarom niet minder belangrijk. Het lijkt me verplichte literatuur voor universiteiten en hogescholen, inclusief juridische, kunst- en sportopleidingen. Niet om meteen tot juridisering van omgangsvormen over te gaan, maar om het gesprek te openen over de schade die aanranding en seksuele intimidatie teweegbrengen en wat ervoor nodig is om die te voorkomen.

Bastions van hoogmoed. Seksueel geweld, rekenschap en verzoening
Martha C. Nussbaum
vert. Arian Verheij
Querido
352 blz.
€ 24,99