Revoluties kunnen leiden tot vrijheid, maar doen dat vaak niet. Volgens Hannah Arendt was de Franse Revolutie een mislukking. De Amerikaanse Revolutie bracht die vrijheid wel.
De vrijheid om vrij te zijn werd voor het eerst gepubliceerd in 2017. Jerome Kohn, leerling, assistent en vriend van Hannah Arendt, vond de tekst in haar nalatenschap en zette die in de zomer van dat jaar online. Vorig jaar verscheen het dunne boekje al in een Duitse vertaling en werd het direct een bestseller. Nu is het er dus ook in het Nederlands. Oorspronkelijk schreef Arendt de tekst in het Engels, waarschijnlijk zo rond 1967. In 1933 ontvluchtte de Joodse filosofe Duitsland om via Frankrijk uiteindelijk in Amerika te belanden. Vanaf het moment dat ze wist dat dit haar nieuwe vaderland zou worden, besloot ze in het Engels te schrijven. Haar belangrijkste werken zijn in die taal verschenen.
Vrijheid versus terreur
De vrijheid om vrij te zijn gaat over revoluties. Revoluties kunnen leiden tot de ‘vrijheid om vrij te zijn’, al lukt dat lang niet altijd. Arendt maakt daarmee een verschil tussen bevrijding, en vrijheid. Bevrijding probeert je vrij te maken van de onderdrukkende heersende macht, maar ook van honger en armoede. Bevrijding is een voorwaarde voor vrijheid, maar is nog geen echte vrijheid. Die echte vrijheid heeft meer te maken met de mogelijkheid om deel te kunnen nemen aan de politiek, of, in de taal van Arendt, om te kunnen handelen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Hoewel Arendts tekst over alle revoluties gaat, spelen twee specifieke revoluties een hoofdrol: de Franse en de Amerikaanse, die allebei aan het einde van de achttiende eeuw plaatsvonden. De Franse revolutie is volgens Arendt mislukt, terwijl de Amerikaanse juist een groot succes bleek. Waarom was die laatste geslaagd? Omdat hij niet alleen bevrijdde, maar ook tot vrijheid leidde: er kwam een grondwet die ervoor zorgde dat er een nieuw, stabiel politiek systeem ontstond. Die andere revolutie, de Franse, leidde juist tot terreur. Het lukte de Fransen niet om het stadium van vrijheid te bereiken, zij bleven steken in bevrijding. Het leek eerst wel over politieke vrijheid te gaan, maar toen de grote, arme massa van zich ging laten horen, bleek de revolutie iets in werking te hebben gezet wat niet meer te stoppen was. Het ging nu niet langer om de vorming van het parlement of de republiek, maar slechts om de bevrijding van hongersnood en erbarmelijke leefomstandigheden waarin de overgrote meerderheid van de Franse bevolking – le peuple – leefde. De ‘vrijheid om vrij te zijn’, zo schrijft Arendt, ‘betekent niet alleen vrij te zijn van angst, maar ook van armoede en gebrek.’ Hoewel de Franse Revolutie dus mislukte, leerde ze de wereld daarmee wel een belangrijke les: wil je een republiek stichten, dan moet je eerst het volk uit de ellende zien te halen.
Arendt prijst met de Amerikaanse Revolutie natuurlijk ook het land dat haar een staatsburgerschap bood. Toch is ze niet alleen maar positief over haar nieuwe vaderland. Hoewel het zelf ontstaan is door een revolutie, probeert het nieuwe revoluties tegen te houden, zoals die op Cuba, en heeft het dus geen oog voor de mogelijkheden ervan.
Arendt laat zien dat revolutionairen vaak verbazingwekkend gemakkelijk het bestaande regime omverwerpen – dat is namelijk meestal zo verrot dat je er maar in hoeft te prikken en het dendert in elkaar – maar dat het vervolgens bijzonder moeilijk is om in het vacuüm dat is ontstaan iets nieuws op te bouwen. De recente Arabische Lentes hebben Arends gelijk weer eens aangetoond.
Hoe vaak revoluties ook mislukken, Arendt vestigt er toch haar hoop op. Ze schrijft: ‘Maar die weinige hoop is, vrees ik, de enige hoop die we hebben dat vrijheid in politieke zin niet opnieuw voor god weet hoeveel eeuwen van deze aarde verdwijnt.’
Het is niet verbazingwekkend dat de De vrijheid om vrij te zijn in Duitsland zo’n groot succes werd. Het is een zeer handzame tekst, leesbaar voor iedereen die geïnteresseerd is in het gedachtegoed van Arendt. Als je geen filosoof of Arendt-kenner bent is het wel aan te raden om het nawoord van Thomas Meyer, dat op het omslag wordt aangekondigd als voorwoord, ook echt als voorwoord te lezen.
