Blaise Pascal schreef ooit dat je het kwade nooit zo grondig en onbekommerd (‘pleinement et gaiement’) doet als wanneer je vanuit je geweten handelt. Pascal schijnt met deze uitspraak religieus fanatici op het oog te hebben gehad die altijd bereid zijn vanuit hun overtuiging op ‘grondige’ en ‘onbekommerde’ wijze andersdenkenden om zeep te helpen. Als dat zo is, dan betekent ‘geweten’ bij Pascal niets anders dan ‘sterke religieuze overtuiging’ of zoiets. Het is inderdaad niet onwaarschijnlijk dat hij de jezuïeten uit zijn tijd op het oog had.
Pascals woorden schoten me door het hoofd toen ik hoorde dat Italiaanse dorpjes in Lombardije als gevolg van het coronavirus hermetisch van de buitenwereld worden afgesloten. Door wie? Zonder twijfel door mensen met een goed geweten. Immers, je mag mensen alles aandoen om de dreigende pandemie te verijdelen. Dat die pandemie onvermijdelijk is, weet je natuurlijk ook wel, maar je hebt dan in elk geval je uiterste best gedaan. Aan jou heeft het niet gelegen. Vrijheidsberoving, quarantaineplaatsing en meldplicht zijn met het oog op het goede doel allemaal volledig acceptabel. Daar kun je niet eens aan twijfelen. Je ziet hier de diepgang van Pascal: grondigheid en onbekommerdheid gaan feilloos samen. Elke vorm van scepsis wordt in de transparante werelden van het goede geweten verdacht.
‘Uit naam van het goede geweten worden mensenrechten geschonden’
In het citaat is het Frans natuurlijk preciezer. Grondigheid en onbekommerdheid zijn toch iets anders dan ‘pleinement’ en ‘gaiement’. Wie een goed geweten heeft doet dingen helemaal, omdat hij geen enkele uitzondering wil toestaan. En hij doet het ook nog met een zekere vrolijkheid en blijmoedigheid, omdat het altijd fijn is aan het goede doel – de uitroeiing van het virus – te werken. De wetenschap dat je handelt vanuit het goede geweten combineert de wil tot het volstrekte met de wil tot vrolijkheid. Alleen vanuit het geweten heeft het leven echt zin.
Ik heb me afgevraagd waarom het citaat van Pascal niet bij me opkwam toen ik voor het eerst hoorde van het coronavirus. Wuhan, een miljoenenstad, ligt ver weg. De cruiseschepen waarop passagiers wekenlang werden vastgehouden waren ook ver weg. Maar net als in Italië worden rechten van mensen geschonden uit naam van het goede geweten.
Er zou een quarantainemoraal moeten worden ontwikkeld die niet alleen aangeeft wanneer en of autoriteiten tot drastische maatregelen mogen overgaan, maar ook beschrijft wat er allemaal gebeurt met mensen in Wuhan, op een cruiseschip of in een Italiaans dorp als het goede geweten hun dagelijkse leven overneemt. De taak van een dergelijke moraal zou er vooral in moeten bestaan gaatjes van twijfel te schieten in het goede geweten.
