Is het vluchtelingenvraagstuk van vandaag te vergelijken met uw tijd?
‘Je moet je altijd hoeden voor grote historische parallellen, maar er zijn overeenkomsten. Ook nu weer zijn landen vooral bezig met de vraag hoe ze vluchtelingen buiten de deur kunnen houden. En ook nu weer versterkt de vrees voor vluchtelingen de xenofobie. Toen ging het om Joden, nu om moslims.’
Is het voor vluchtelingen dan geen stap vooruit dat de Verenigde Naties in 1948 de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aannamen?
‘Over die rechten werd in mijn tijd ook al gesproken. Het probleem van die universele rechten is dat de bescherming die eruit voort zou moeten vloeien alleen door staten kan worden geboden. Er bestaat wel een internationale rechtspraak, maar die beschermt vluchtelingen onvoldoende.’
In die rechten staat toch dat vluchtelingen asiel mogen aanvragen?
‘Maar dus niet welk land de verantwoordelijkheid heeft om vervolgde burgers van een ander land op te nemen. Dat leidt ertoe dat politici bang zijn om een ruimhartiger beleid toe te passen dan hun buurlanden. Ze vrezen dat vluchtelingen dan massaal hun kant op komen. Daarom hebben die universele rechten niks veranderd aan de praktijk dat landen vluchtelingen buiten de deur proberen te houden.’
Zijn het niet vooral de rechts-populisten die de angst aanwakkeren? De nieuwe Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini is er zelfs trots op dat hij een schip met vluchtelingen die zijn opgepikt uit de Middellandse Zee heeft weggestuurd…
‘Spanje gaat ook vluchtelingen terugsturen, en daar zit een linkse regering. Links, rechts en midden zie je allemaal dezelfde kant op gaan. Het probleem is dus echt dat er geen internationale verplichtingen zijn om vluchtelingen op te nemen.’
Bent u het eens met het strikte onderscheid tussen economische en politieke vluchtelingen dat door politici wordt gemaakt?
‘Dat moet je natuurlijk wel blijven maken. In het eerste geval moet je spreken over economische migranten. Dan heb je het echt over iets heel anders dan vluchtelingen. Een migrant die op zoek is naar een beter leven geniet nog altijd de rechten van het land van herkomst. Hij kan terug. Dat is bij de vluchteling niet het geval. Vluchtelingen moeten vrezen om bij terugkeer gevangengezet te worden, of erger. Maar het belangrijkste is dat ze in het land van herkomst geen rechten hebben. Vandaar dat ik in The Origins of Totalitarianism schrijf dat de vluchteling het recht moet hebben om rechten te hebben. Ieder mens zou het recht moeten hebben om gezien en gehoord te worden en om deel te nemen aan een politieke gemeenschap. Vluchtelingen hebben dat niet. Niet in het land van herkomst en niet in het land van aankomst.’
Wat vindt u van opvang in de regio?
‘Het grote probleem van opvang in de regio is dat mensen daar meestal opgevangen worden in kampen. Je kunt dat nuanceren door te zeggen dat vluchtelingen in kampen niet helemaal rechteloos zijn. Maar kampen blijven uiteindelijk plekken waar mensen die overbodig zijn worden opgeborgen. De filosoof Karl Jaspers heeft me aan het eind van mijn leven in een brief gevraagd wat ik het ultieme kwaad vind. Het gaat niet om de schending van de menselijke waardigheid, antwoordde ik hem. Zo’n schending is erg, maar kan worden hersteld. Het ultieme kwaad is naar mijn idee als mensen overbodig worden verklaard. Daarmee wordt weggenomen wat hen tot mensen maakt: het vermogen om iets nieuws te beginnen en je te verhouden tot gelijken.’
Zou u er anders over denken als die vluchtelingen niet opgevangen worden in kampen?
‘Je moet je dan toch afvragen wat opvang in de eigen regio is. Vluchtelingen zitten duizenden kilometers van huis. Voor de Europese Unie betekent het: niet hier. Bovendien valt op dat er in de afspraken met bijvoorbeeld Turkije niets staat over het recht daar een toekomst op te bouwen en volwaardig mee te doen in de maatschappij. De boodschap is: jullie zijn hier tijdelijk. Terwijl iedereen beter kan weten.’
In Hongarije heeft Viktor Orbán aangekondigd dat vluchtelingen die geen status krijgen ook geen eten meer krijgen.
‘Het laat zien dat mensen die geen rechten hebben aangewezen zijn op de welwillendheid van mensen bij wie ze toevallig verblijven. Ze worden daardoor ook overgeleverd aan wreedheid. Dit voorbeeld komt dicht in de buurt van het ultieme kwaad. Hier wordt het idee van overbodigheid tot in het extreme doorgevoerd. Zelfs in leven houden is niet meer nodig.’
Met dank aan rechtsfilosoof Nanda Oudejans die voor ons in de huid kroop van Hannah Arendt.
