Niet alleen het virus is besmettelijk, het gepraat erover ook

Iets begeren omdát een ander het begeert – dat heet ‘mimetische begeerte’. De Frans-Amerikaanse denker René Girard (1923-2015) is de bedenker van die term. Mimesis is het Griekse woord voor ‘nabootsing, imitatie’. Joachim Duyndam, hoogleraar humanisme en filosofie aan de Universiteit voor Humanistiek, toont Girards relevantie in tijden van de coronacrisis. ‘Mimetische begeerte is er altijd. Maar als mensen in situaties van onzekerheid verkeren, wordt de neiging om maatgevende anderen als model te zoeken of te creëren heel groot.’

‘Een duidelijke illustratie van mimesis zag je natuurlijk toen iedereen wc-papier begon aan te schaffen. Vanuit rationeel oogpunt is dit gedrag niet goed te begrijpen, maar vanuit de mimetische theorie wel. Iets wordt interessant omdát anderen dat verzamelen. Girard laat zien dat begeerte een driehoeksrelatie is: je wilt iets omdat een ander dat wil. Die ander fungeert als model voor jouw wil. Een gevaar van die mimesis is hier duidelijk te zien: we begeren allemaal hetzelfde en daardoor ontstaat er schaarste en conflict.’ Zijn er nog meer voorbeelden van de mimetische theorie? ‘Mimesis geldt niet alleen voor iets verkrijgen of begeren. Denken en meningsvorming zijn net zo goed mimetisch. Neem de hele praatcultuur om het coronavirus heen – al die dagelijkse talkshows – wat daar gebeurt is wel degelijk mimetisch. Sommige visies en meningen zijn gewenst, je hoort ergens bij als je iets ergens van vindt. Mimetische druk zit ook in opvattingen die je ergens over hebt.’

‘Binnen die imiterende meningsvorming bestaat het risico van een apocalyptisch visioen – dat is iets heel besmettelijks waarvoor we moeten oppassen. Niet alleen het virus is besmettelijk, het gepraat eromheen is dat ook. Mimetische begeerte gaat niet alleen over dingen die fijn of leuk zijn. Mimesis gaat om interesse, iets waar je belang in stelt en dat kunnen ook nare dingen zijn. Daarom spreek ik liever van mimetische interesse. Een apocalyptisch perspectief is helemaal niet aantrekkelijk, maar je bent er bevattelijk voor. Je voelt: dit gaat over jou, het is iets dat je aangaat – we gaan allemaal naar de verdommenis. Je bent erin geïnteresseerd, omdat anderen erin geïnteresseerd zijn. En die interesse is besmettelijk.’

‘Het zondebokmechanisme dat Girard binnen de mimetische theorie beschrijft zien we ook terug in de coronacrisis. Het aanwijzen van een zondebok is volgens Girard “de oplossing” van een mimetische crisis: een manier om de harmonie te herstellen in de groep die uit elkaar dreigt te vallen. Door de zondebok te verstoten, sluiten de gelederen zich weer. Aan het begin van de coronacrisis zag je dat mensen met een Aziatisch uiterlijk op straat werden bespuugd en belaagd. Een willekeurige persoon of groep werd als zondebok gezien.

Even tussendoor… Meer lezen over René Girard en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Girard voert religie aan als een antwoord op het zondebokmechanisme. Ik zoek in mijn onderzoek een antwoord in veerkracht. Een gemeenschap die veerkrachtig is, weerstaat de neiging om zondebokken te maken. Die heeft geen zondebok nodig. Maar als een gemeenschap wat zwakker is, of uit elkaar dreigt te vallen, dan wordt die behoefte sterker. Daarom is de tijdelijkheid van deze situatie belangrijk, zodat we niet verzwakken.’

Mimetische begeerte is een mechanisme waar we allemaal mee te maken hebben. ‘De eerste valkuil is dat je het mechanisme alleen herkent bij anderen. Het is belangrijk om te beseffen: het gaat ook over mij. Mimesis is een fundamenteel mechanisme – niet een onhebbelijke eigenschap waarvan je kunt zeggen “hou daar nou eens mee op”. Het behoort tot onze natuur.’

Zijn er ook positieve voorbeelden van mimesis te zien, bijvoorbeeld mensen die elkaar nabootsen in het afstand houden tot elkaar? ‘Ik ren iedere dag een stukje om fit te blijven en dan zie je dat mensen een boogje om elkaar maken. Als je dat vaker ziet, zal dat navolging krijgen. In die zin kan mimesis een positief effect hebben.’

Duyndam benadrukt het belang van inspiratie door voorbeeldfiguren. ‘Voor optimisme heb je voorbeelden nodig. Ga op zoek naar de juiste voorbeelden: niet per se een Jezus-achtige figuur, maar “kleinere” voorbeeldfiguren voor verschillende domeinen van je leven. Ik ben nu thuis met mijn gezin, mijn twee kinderen zijn gedwongen thuis. Ook in deze omstandigheden heb ik veel aan mijn persoonlijke voorbeeldfiguur voor vaderschap, mijn stiefvader: zijn losheid, zijn bredere kijk op zaken, niet te snel in de waan van de dag vervallen. In deze tijd van corona zijn voorbeeldfiguren belangrijk: je moet hun inspiratie opzoeken, en gebruiken. Niet door op een belerende of moraliserende manier over goed gedrag te praten, maar gewoon door het te tonen. Voor voorbeeldfiguren geldt net zo goed: show, don’t tell.’