Moreel dilemma: moet klikken kunnen?

Klokkenluiders kunnen grote maatschappelijk impact hebben. Zonder klokkenluiders was er geen afzettingsprocedure tegen president Trump van start gegaan, waren de Panama Papers niet uitgekomen en was de Volkswagen-fraude met dieselmotoren niet aangezwengeld. We kunnen klokkenluiden beschouwen als een positieve daad van ongehoorzaamheid: iemand breekt een gangbare code of zwijgplicht, maar doet dat vanuit verantwoordelijkheidsgevoel. Er is een hoger goed in het spel, de gemeenschap moet voor een gevaar worden behoed. Klikkers en klokkenluiders nemen die verantwoordelijkheid op zich, de een anoniem, de ander met naam en toenaam. Vooral in dat laatste geval vergt dat flink wat moed, want wie een misstand publiek maakt hoeft doorgaans niet op veel steun te rekenen van collega’s, laat staan van leidinggevenden. Sterker nog: klokkenluiders moeten het in de praktijk vaak met het einde van hun loopbaan bekopen. Zij voeren doorgaans een eenzame strijd en lopen grote persoonlijke risico’s, terwijl ze het publieke belang juist dienen. Des te meer reden om hen nadrukkelijk te steunen.

Wanneer iemand grote geheimen openbaar maakt, raakt hij aan de belangen van veel personen. Wie zijn klokkenluiders om op eigen houtje te bepalen waar het algemeen belang bij is gediend? Politiek klokkenluiders zoals Edward Snowden en Julian Assange hadden geen democratisch mandaat voor hun onthullingen. En wat te denken van een beroeps- of bedrijfsgeheim, dat door openbaarmaking wordt geschonden? Zou loyaliteit tegenover cliënten, of oversten, niet zwaarder moeten wegen dan de transparantie waar de klokkenluider naar streeft? Waarden kunnen met elkaar botsen, en het is niet evident dat de waarde van loyaliteit altijd het onderspit moet delven. Datzelfde idee vinden we terug in de confucianistische filosofie. Confucius hoorde eens van een gouverneur over een rechtschapen man wiens vader een schaap had gestolen, waarop de rechtschapen man tegen zijn vader getuigde. Daarop antwoordde Confucius dat in zijn dorp ‘rechtschapen’ iets anders betekent: een rechtschapen zoon neemt het en public juist op voor zijn vader. Soms weegt loyaliteit tegenover familie zwaarder dan een wettelijke verplichting. Geldt zoiets ook niet in een bedrijfscontext, of in de politiek? Zou ook daar loyaliteit niet de voorkeur moeten krijgen?

Er zijn verschillende criteria om te beoordelen of een daad van openbaarmaking ethisch verantwoord is. Zo doet de houding van klokkenluiders ertoe. Wat is hun intentie? Handelen ze onbaatzuchtig? Gaan ze er zelf op vooruit? Proberen ze hun eigen hachje te redden? Koesteren ze rancune tegenover hun werkgever? Ook het gewicht van de zaak is relevant. Is het inderdaad in het algemeen belang dat deze kwestie in de openbaarheid komt? Welke schade brengt dat teweeg? Neem een militair staatsgeheim: zelfs al is er sprake van een serieuze misstand, als er levens op het spel staan, moet een klokkenluider zich wel twee keer bedenken voor die gevoelige informatie naar buiten brengt. Ook van belang is de vraag of klokkenluiden een laatste redmiddel is. Kan het probleem niet intern worden opgelost? Zulke nuances maken dat de ene klokkenluider de andere niet is: per geval moet worden bekeken hoe prijzenswaardig zijn of haar daad is. Maar in elk geval gaat de lagereschoollogica niet altijd op: we zouden klikkers en klokkenluiders in veel gevallen niet moeten verguizen, maar vieren.