Ik heb mijn hele leven gewijd aan de roman,’ zegt de Indiase romanschrijver Amitav Ghosh in een interview met NRC Handelsblad. Maar schrijvers zullen met hun romans de wereld niet veranderen. Alle klimaatfictie ten spijt, verzucht hij, zijn we geen graad dichter bij een oplossing voor het klimaatprobleem gekomen. Waarom dan toch blijven schrijven in tijden van crisis?
Tijdens de Russische invasie in Oekraïne las ik Aleksandra (2021), de roman van Lisa Weeda over de geschiedenis van haar Oekraïense familie, die zich uitstrekt van het begin van de twintigste eeuw tot de Maidan-revolutie en het conflict in de Donbas in 2014-2015. Waarom pak je op zo’n moment een roman? Om te begrijpen wat er gebeurt, maar vooral om iets van nabijheid te ervaren. Om te getuigen van wat er gebeurt, van het lijden dat plaatsvindt.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Oorlog, honger en vlucht tekenen het bestaan van Aleksandra en haar familieleden. Een zijpad vertelt het verhaal van Tolja, een verre achterneef die ergens in de jaren twintig van de vorige eeuw met jeugdig enthousiasme naar de zoveelste strijd vertrekt. Zijn ouders zien het met lede ogen aan. Heeft zijn grootvader tegen Japan gevochten zodat de kleinzoon hetzelfde lot kan ondergaan? Nee toch zeker?
Maar: ‘Tolja ging.’ De geschiedenis herhaalt zich, niet voor het eerst en niet voor het laatst.
De scène sloeg me met stomheid, omdat Weeda in een paar bladzijden het stof van het cliché wegblaast en je doet beseffen: oorlog is zinloos, zo ontzettend zinloos.
Een eenvoudig inzicht, maar zie het maar op te schrijven. Zoals Tolstoj in Oorlog en vrede Andrej Bolkonski gewond in het veld laat liggen, denkend: ‘Hoe kan het dat ik die hoge hemel niet eerder heb gezien? En wat een geluk dat ik nu weet dat hij er is. Ja! Alles is ijdelheid, alles is bedrog, behalve die oneindige hemel.’ In een bladzij of twee ondergaat de fictieve Rus op het gras van Austerlitz een epifanie. En ik met hem.
Je laten doordringen van zo’n haast kinderlijke waarheid – oorlog is zinloos –, jou stilzwijgend een noodzakelijke getuigenis laten afleggen van die waarheid, van de levens die de waarheid hebben geleefd, dat kunnen alleen romans.
