Marleen Stikker: ‘We zitten diep in de ellende’

‘Als het om techniek gaat, lijkt het erop dat je steeds minder kunt weten. Techniek wordt ontworpen als een black box. Het is niet de bedoeling dat je te weten komt wat er precies binnen in een apparaatje gebeurt. Je kunt de meeste apparaten moeilijk open krijgen; ze zijn verlijmd of je hebt speciale gereedschappen nodig. Bovendien zijn algoritmes niet openbaar, omdat dat tegen bedrijfsbelangen zou ingaan. Techniek wordt gemystificeerd. De binnenkant is voor kenners, de technici, en die zeggen: “We hebben het heel makkelijk voor je gemaakt, maak jij je nu maar geen zorgen om algoritmes of wat er met je gegevens gebeurt, dat regelen wij allemaal voor je. Natuurlijk zijn we te vertrouwen.”

Velen gaan daarin mee. Ze laten zich afschrikken door de zogenaamde ingewikkeldheid van techniek. Als ik een lezing geef en ik wil iets laten zien op een scherm, raken de opdrachtgevers vaak al in paniek: “Heb je dat op usb-stick?” “Met wat voor programma werk je?” Over iets simpels als een digitale presentatie kunnen mensen nachten wakker liggen. Technologie faalt regelmatig en we zijn gewend om teleurgesteld te worden.

Maar zo ingewikkeld is de huidige techniek ook weer niet. Hier in de Waag [bij het onderzoekscentrum voor kunst, technologie en samenleving dat Stikker 25 jaar geleden begon, red.] zijn we dagelijks aan het knutselen. We pakken de schroevendraaiers erbij. Er zijn hier kinderen vanaf acht jaar met hun leerkrachten die nog nooit een computer vanbinnen hebben gezien. Binnen drie, vier dagen hebben ze hun basiskennis op orde. 

Dus je kunt veel weten, maar je moet die kennis wel aanbieden in een aansprekende vorm. Niet iedereen wordt enthousiast van algoritmes, maar wel van hoe hun toekomst eruit ziet. 

Ik vind dat een groot deel van de mensen die hadden kunnen voorkomen dat we in deze situatie terechtkwamen, hebben weggekeken. En dan denk ik vooral aan sociale wetenschappers, zoals techniekfilosofen. Ze kijken meestal vanuit een soort metapositie naar de technische ontwikkelingen en houden zich verre van de praktijk van het geknutsel. Ze zijn dol op theorie en het schetsen van vergezichten: dat de mens zal opgaan in een grote zwermgeest, om maar iets te noemen. Ik wil graag dat geesteswetenschappen en sociale wetenschappen mede richting geven aan technologie. De handen vuilmaken en mee-ontwerpen.’ 

‘Mijn boek heet Het internet is stuk, maar we kunnen het repareren. Waarom is het internet stuk? Vooral doordat een paar grote spelers het hebben overgenomen en de technologie zo naar hun hand hebben gezet dat het gunstig is voor hun verdienmodel – een verdienmodel dat is gebaseerd op surveillance, het manipuleren van gedrag en het verkrijgen van een monopoliepositie die alle sectoren omvat. Neem Amazon. Dat bedrijf zit nu in de farmaceutische industrie, de voedselindustrie, in alle vormen van retail, in de gezondheidszorg, en dan bieden ze ook nog digitale cloudservices aan overheden en grote bedrijven. Ze streven naar een alomvattend systeem, waarin ons hele leven een transactie wordt. We zijn gevangen in een financieel surveillancemodel waarin we gereduceerd worden tot een cel in een spreadsheet. 

Hoe kunnen we het internet repareren? Allereerst door de regels die we al hebben rond privacy en mededinging opnieuw in stelling te brengen en te handhaven. Dat had de overheid allang moeten doen. Te lang zijn regels die in andere sectoren wel golden niet van toepassing geweest op internetbedrijven. Daardoor konden sommige zo belachelijk groot worden en ook nog eens privacyregels aan hun laars lappen. 

Verder moeten we het niet accepteren dat technologie een black box is. Dat accepteren we ook niet van de voedselindustrie. We zullen moeten inzetten op de ontwikkeling van een alternatieve technologische infrastructuur en toepassingen die onze soevereiniteit respecteren. Interdisciplinariteit is daarbij essentieel: technici en sociaal wetenschappers moeten samenwerken. Ook gebruikers moeten bij het ontwerpen van techniek betrokken worden.’ 

‘Gek genoeg geeft juist het feit dat we diep in de ellende zitten weer hoop. Ik heb nog niet eerder zoveel weerstand tegen Silicon Valley meegemaakt. Of het nu gaat om het Europese mededingingsbeleid of om de opstand van techwerkers. 

Wat verder hoopvol stemt, is dat er steeds meer technologie wordt ontworpen waar we al die leuke, spannende dingen mee kunnen doen, maar die wel onze soevereiniteit respecteert en geen misbruik maakt van ons vertrouwen. Ken je Brave? Dat is de beste browser van dit moment. En de mensen erachter strijden mee voor onze privacy door rechtszaken te voeren. Ik gebruik de zoekmachine DuckDuckGo. Die maakt geen misbruik van je zoekopdrachten. Misschien is hij nog niet zo goed als Google. Toch moet je hem gebruiken. Door dat te doen wordt hij beter. En soms vind ik er dingen die ik bij Google nooit had gevonden.’

‘Of het nu om het schoolsysteem gaat of om onze representatieve democratie, op dit moment is onze samenleving gebouwd op low of zelfs no trust. We hebben onze samenleving ingericht vanuit de aanname dat iedereen een potentiële misbruiker is. Bovendien ziet ons economische systeem de mens als een wezen dat in een concurrentiestrijd is verwikkeld met anderen en vooral uit is op eigenbelang. Dat haalt niet het beste in ons naar boven. Daar gaan we ons naar gedragen. Technologie versterkt dat beeld door te suggereren dat ze ons gedrag kan voorspellen. Maar het is ook duidelijk dat de mens een sociaal wezen is dat alleen kan overleven door samenwerking. Waarom hanteren we dat niet als ontwerpprincipe voor de systemen die we bouwen?’

Het internet is stuk. Maar we kunnen het repareren
Marleen Stikker
Uitgeverij De Geus
258 blz.
€ 20,00

Meer lezen over technologie? Bestel nu de speciale uitgave Technologie. De kunstmatige natuur van de mens.