‘Your silence will not protect you,’ aldus de gevleugelde woorden van dichter en denker Audre Lorde. Als Lorde, gediagnosticeerd met borstkanker en onzeker over haar toekomstperspectieven, ergens spijt van heeft zijn het haar stiltes, vertelt ze in The Transformation of Silence into Language and Action (1977). Het kan pijnlijk of zelfs gevaarlijk zijn om je uit te spreken, zegt ze, maar uiteindelijk wacht ons allen de dood, daar zal stil zijn je niet tegen beschermen.
Filosoof Eva Meijer haalt Lorde aan in Verwar het niet met afwezigheid, haar beschouwing over stilte als politiek fenomeen. Lorde wist als zwarte vrouw maar al te goed hoe onveilig het kan voelen om de aandacht op jezelf te richten door van je te laten horen. Zoals ze zelf zei: ‘I am standing here as a Black lesbian poet.’ Ze kende de ervaring van silencing: stilte die niet zelfverkozen is, maar die je wordt opgelegd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Toch, schrijft Meijer, is het ook belangrijk om de waarde van stilte te zien. ‘Het recht om te spreken is zoals Lorde schreef van levensbelang. Een recht op stilte kan dat ook zijn.’ Wat is die stilte en wat doet ze? En waarom moeten we haar zowel bekritiseren als koesteren?
Niet niets
Stilte is een dankbaar filosofisch thema. Zo verscheen eind vorig jaar Hoe luidt de stilte? van Virginie Platteau, schreef Rebecca Solnit in De moeder aller vragen (2017) over het onderwerp vanuit feministisch perspectief, en publiceerde René ten Bos Stilte, geste, stem (2011). Stilte, zo blijkt steeds, is een meerduidig iets. Die doet zich voor als negatief – de afwezigheid van geluid –, maar zoals Meijers titel duidelijk maakt is dat te makkelijk gedacht. Verwar het niet met afwezigheid, stilte is op zichzelf iets.
Bij Meijers denken over stilte in politieke zin staan vraagstukken als representatie en gelijkheid op het spel. In de westerse politieke filosofie gaat de aandacht gewoonlijk uit naar het spreken, belangen uitdrukken en meningen uitwisselen. ‘Maar wie kan spreken staat in de geschiedenis niet vast. Burgers, mannen, mensen. Slaven niet, dieren niet, barbaren niet. Vrouwen zijn een twijfelgeval.’
Politieke filosofie legt de nadruk op het spreken
Door op een andere manier naar stiltes te luisteren valt het politieke domein te vergroten. Een beter begrip van stilte kan leiden tot een politiek die inclusiever en gelijkwaardiger is, waarin niet alleen de mensen die van oudsher politiek actief zijn deelnemen, maar ook kinderen, vluchtelingen, niet-menselijke dieren, zelfs natuurlijke entiteiten als bossen, bergen en rivieren. In plaats van zulke ‘achtergestelde’ groepen te dwingen zich uit te spreken, moet ook moeite worden gedaan om naar ze te luisteren. Ook dieren hebben immers taal, weten we uit Meijers eerdere werk. Ze zijn niet zomaar stil, wij mensen horen simpelweg niet wat ze zeggen of besteden er geen aandacht aan.
Doorbreken
Meijer bespreekt ‘vier families van politieke stilte’ om de verschillende vormen en functies van stilte in kaart te brengen. De eerste is die van silencing en uitsluiting, waartegen Lorde in het geweer kwam. De tweede gaat om dat wat onbesproken blijft omdat taal op een bepaalde manier wordt ingezet. Een voorbeeld is coronataal. Een term als ‘intelligente lockdown’ dekte kritiek eigenlijk al op voorhand in – als je ertegen bent, ben je dom (net als al die andere landen die er niets van begrijpen). De andere twee vormen van stilte maken een draai naar het positieve: stilte als verzet en stilte die verandering mogelijk maakt. Stilte blijkt ook vruchtbaar te zijn: ze creëert ruimte waarin het onverwachte zich kan aandienen.
Het is de vraag of al deze vormen van stilte er ten slotte toch niet op uit zijn om doorbroken te worden, of tenminste te worden vertaald in iets anders. Het verzet van Greta Thunberg, die met haar protestbord zwijgend aandacht vroeg voor het klimaat, heeft effect gehad. Ze spreekt nu op de allerhoogste niveaus de politiek leiders van de wereld toe. Meijer concludeert dan ook dat we niet slechts ‘beter stil’ moeten leren zijn, maar ons ook meer moeten uitspreken over de stilte en wat die verborgen of ongezegd houdt.
Dreigt stilte zo niet opnieuw geïnstrumentaliseerd te worden en haar kracht te verliezen? Zo snel gaat dat gelukkig niet. Tussen de regels door blijkt steeds dat de stilte zich moeilijk in hokjes laat vangen. Steeds weer ontsnapt ze aan de categoriseringen die haar worden opgelegd. De stilte is tegelijk van iedereen en van niemand.
Verwar het niet met afwezigheid. Over politieke stiltes
Eva Meijer
Cossee
96 blz.
€ 17,-
