Leven in tijden van storyselling

In het essay ‘Ervaring en armoede’ haalt de Duitse filosoof Walter Benjamin (1892-1940) de fabel aan van de wijnboer die op zijn sterfbed tegen zijn zonen zegt dat er een schat verborgen is in de wijngaard. De boer ligt nog niet goed en wel onder de zoden of de jongemannen halen schoppen en schoffels tevoorschijn en beginnen in het wilde weg te graven. Ze ploegen het hele stuk land om, maar tevergeefs, want van een schat is geen sprake. Totdat de herfst aanbreekt en blijkt dat de wijngaard door hun bewerking van de grond de beste druiven van heel het land heeft voortgebracht, waarvan dure kwaliteitswijn gemaakt kan worden. Kennis en ervaring worden van de ene generatie op de andere doorgegeven door middel van verhalen, schrijft Benjamin in het essay. Verhalen zijn de lijm die het verleden verbindt met het heden, en ze tonen een glimp van de toekomst. Ze geven betekenis en bieden hoop, maar wat misschien nog belangrijker is: ze creëren een gemeenschap.

Volgens de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han is het vertellen van zulke verhalen verloren gegaan. Een overkoepelend verhaal, dat onze samenleving schraagt en mensen bindt, ontbreekt. Kijk bijvoorbeeld naar de teloorgang van religie als overkoepeld verhaal, schrijft Han in zijn boek Die Krise der Narration (2023), dat later dit jaar in Nederlandse vertaling verschijnt bij uitgeverij Ten Have. Vroeger werd de tijd geordend aan de hand van de kerkelijke feestdagen. Die gaven structuur aan het jaar en vertelden een verhaal. Nu hebben we alleen nog data en afspraken in onze agenda staan, ten dienste van productie en consumptie. In eerdere boeken, zoals De palliatieve maatschappij (2022) en Infocratie (2022), kwam Han als een criticus van het neoliberalisme en van sociale media uit de hoek. In zijn nieuwste boek gaat hij verder op de ingeslagen weg. Het neoliberalisme heeft ons van volwaardige mensen tot consumenten gereduceerd, en van sociale wezens zijn we enkelingen geworden die via Facebook, Instagram en X alleen nog ons eigen, persoonlijke verhaal aan de man brengen. Of zoals Han het gevat uitdrukt: storytelling is storyselling geworden.

Heeft Han een punt? ‘Dat we iets missen wat ons bindt en dat we wat meer gemeenschap kunnen gebruiken, volg ik,’ reageert filosoof Miriam Rasch, die in haar boek Frictie. Ethiek in tijden van dataïsme (2020) ingaat op wat sociale media met een mens doen. ‘Alleen lijkt het alsof Han het einde van de grote verhalen van de jaren tachtig volstrekt negeert. Er was echt wel iets te zeggen voor hun einde, want wat we toen inzagen was dat ieder verhaal altijd door iemand wordt verteld, iemand die er baat bij heeft en het daarom in stand wil houden. Verhalen kunnen immers zaken verbergen of normaliseren die bepaalde groepen meer van pas komen dan andere.’

Ook filosoof Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, reageert wat kritisch. Hij doet onderzoek naar nieuwe vormen van vertellen, met name naar getuigenisliteratuur. ‘Je kunt je afvragen of het wel echt zo is dat er geen verhalen meer verteld worden, zegt hij. ‘Wat doe je dan met de hedendaagse romans en films? Mensen hebben verhalen nodig omdat zij betekenis en zin proberen te ontwaren in de wereld. Louter informatie kan ons die niet verschaffen, zoals Han terecht opmerkt. Maar of je dan bij een groot, overkoepelend verhaal moet uitkomen, weet ik niet. Zelf vind ik wat Hans-Georg Gadamer hierover opmerkte boeiend. Wanneer je naar de klassieke mythen en tragedies kijkt, zei hij, merk je dat het variaties zijn op verhalen die iedereen daarvoor al kende. Het grote verhaal is dus een conglomeraat van mythen waarmee ongeveer iedereen vertrouwd is, maar waar men vervolgens op varieert. Gadamer merkte meer dan een halve eeuw geleden al op dat de moderne tijd getypeerd wordt door fragmentarisatie, waardoor we niet langer als vanouds beroep kunnen doen op een gedeeld verhalenpalet. Je kunt dat betreuren of toejuichen, maar het is gewoon een gegeven. We leven nu eenmaal in een diverse samenleving.’

Het doet Van der Heiden denken aan een boek over de Europese identiteit dat hij een paar jaar geleden las: Hegel und wir van Albrecht Koschorke (2015). ‘In de eerste jaren na de Eerste Wereldoorlog werd die identiteit sterk bepaald door de negatieve ervaring van “dit nooit weer”. Dat verbond de mensen met elkaar. In de huidige tijd is die oorlog niet langer het morele eindpunt van Europa, en dus ook niet langer het uitgangspunt van de verhalen die we vertellen over het verleden en de toekomst ervan. Nu spelen veel andere zaken, zoals het Europese kolonialisme en het slavernijverleden. Al die Europeanen met hun eigen verhalen leven nu samen. Het wegvallen van het grote verhaal heeft dus alles te maken met de veranderende realiteit. De kracht en de rijkdom van onze samenleving zitten in de veelheid aan verhalen die we vertellen.’

Versnippering en fragmentatie als teken van rijkdom dus, waaruit je zou kunnen concluderen dat we tegenwoordig nog net zo goed een groot verhaal hebben, namelijk dat van het neoliberalisme. Maar daar gaat Rasch niet mee akkoord. ‘Het vertellen en aanhoren van verhalen is gekoppeld aan een specifieke tijdsbeleving. In een verhaal moet een ontwikkeling zitten, en een spanningsboog. Het gaat erom dat informatie wordt achtergehouden totdat die op het juiste, relevante moment wordt vrijgegeven. Er zit iets in dat uitgesponnen is. Het neoliberale verhaal heeft dat niet; daarin is de onmiddellijkheid de drijvende kracht. Van een echt verhaal is geen sprake meer. Het neoliberale verhaal is een ideologie die gebruikmaakt van de illusie van het verhalen vertellen. Hét literaire genre van de eenentwintigste eeuw is wellicht de memoir, het persoonlijke levensverhaal, wat je zou kunnen zien als een uitwas van het op het ik gerichte neoliberalisme. Maar het is wel degelijk een vorm van verhalen vertellen. Je kunt het betreuren, maar gemeenschappelijke verhalen zijn gewoon niet meer van deze tijd. En daar ben ik ook wel blij om. Je kunt vandaag de dag iemand vinden van wie het persoonlijke verhaal bij jou resoneert.’

Dat is iets wat Van der Heiden ook ervaart. ‘Ik richt me in mijn onderzoek de laatste tijd op getuigenissen. Een getuigenis begint bij de eigen ervaring, maar het doel is om die publiek te maken, ook als het publiek misschien niet zit te wachten op die getuigenis. Door het publiek maken wordt dat persoonlijke verhaal ook in twijfel getrokken. Het kan onderbroken worden door een getuigenis of door het verhaal van een ander. Verhalen zijn dus nog net zo sociaal als weleer.’

Toch neemt dat niet weg dat wij op het internet sociale echokamers hebben gecreëerd, die ervoor zorgen dat we in ons eigen gelijk opgesloten dreigen te raken. Misschien houdt dat wel degelijk een risico in voor onze samenleving, zoals Han opmerkt? ‘Dat is een lastige,’ reageert Rasch. ‘Enerzijds is Hans kritiek op sociale media terecht. Alles lijkt transparant en duidelijk, terwijl we in feite geen idee meer hebben van wat we aan het doen zijn. Het grootkapitaal heeft de macht overgenomen en men is alleen nog maar uit op controle en het in kaart brengen van individuen, met als doel burgers zoveel mogelijk te kunnen sturen. Daardoor denken we steeds meer in kwantitatieve termen over onszelf. Maar dat is niet het hele verhaal. De door Han zo verafschuwde internetrevolutie heeft ook voor een explosie aan verhalen gezorgd. Dat zoveel meer mensen hun verhaal kunnen vertellen, of kunnen bijdragen aan het verhaal van iemand anders, mogen we niet lichtzinnig opzij schuiven.’

Van der Heiden las een tijdje geleden in de krant een lezersbrief. ‘Die ging in tegen het eindeloze gejeremieer over Elon Musk en X. De schrijver was een mevrouw op leeftijd, zoals ze zelf aangaf, die zei dat ze heel wat waardevols op X vond. Ze stond in contact met musea en schrijvers die ze de moeite waard vond. Voor haar was X een leverancier van boeiende informatie en dus helemaal niet van mensen die hun persoonlijke verhaal verkopen. Dat storytelling storyselling is geworden klopt dus niet.’

Dat heeft ook een politieke dimensie, reageert Rasch. ‘Voor Han is er geen politiek mogelijk zonder een groot verhaal. Ik sta sceptisch tegenover het idee dat verhalen op die manier reddend kunnen zijn, want wat voor verhaal zou dat dan moeten zijn? Hoe kies je dat? Ik hoed me voor mensen die de waarheid in pacht hebben. Er zijn foute verhalen en er is nepnieuws. Het grote verhaal dat alle problemen voortvloeien uit migratie klopt bijvoorbeeld niet. Dat kun je met feiten bewijzen. Moet je dat verhaal counteren met een ander verhaal? Ik denk het niet. Het zou mooi zijn als iedereen de mogelijkheid had om zijn eigen verhalen te vertellen. Ik geloof veel meer in bottom-up, in de kracht van groepen gelijkgestemden. Kijk bijvoorbeeld naar Black Lives Matter, die beweging kon groeien door internet en sociale media. Voor sommige mensen zal het hét overkoepelende verhaal zijn, voor anderen een belangrijk verhaal naast andere belangrijke verhalen. Dit lijkt me heel vruchtbaar, veel beter dan dat ene grote verhaal dat eist dat we weer met z’n allen hetzelfde moeten gaan doen. Nee, liever niet.’

Volgens Han springen populisten in het gat dat het grote verhaal heeft achtergelaten, voegt Van der Heiden toe. ‘Ze vertellen een nieuw groot verhaal, waarna we als kinderen achter de rattenvanger van Hamelen aan huppelen. Maar ik betwijfel of de aantrekkingskracht van het populisme die van het grote verhaal is. Die aantrekkingskracht heeft er denk ik meer mee te maken dat een deel van de bevolking zich in de steek gelaten voelt. Die mensen willen niet per se onderdeel worden van een groter verhaal; ze willen gehoord worden. De enige partij die echt een alternatief verhaal vertelt is wellicht Forum voor Democratie. Die partij wil een ideologisch alternatief geven; wellicht is dat ook de oorzaak van haar recente implosie. Het populisme bestaat bij de gratie van de migratieproblematiek, maar een groot verhaal kan het daar niet aan koppelen, eerder iets als het zondebokprincipe.’