Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is materie?
‘Materie is pure uitgebreidheid’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar van welk spul zijn je gedachten? Een korte inleiding in de filosofie van materie.
De vraag van welk spul de werkelijkheid is gemaakt geeft al eeuwenlang stof tot nadenken.
Deze tekst is vanaf papier of van een beeldscherm te lezen. Maar waar is het papier dan van gemaakt? Ja, van een boom, en die boom dan? Hoewel je alles wat van stof is eindeloos kan onderzoeken en manipuleren, blijven er vragen onbeantwoord. Is papier nog steeds materie als het is verbrand? Is materie alleen materieel als je het kunt aanraken? Bestaat er één oerstof waartoe de hele werkelijkheid, en dus ook dit papier, te herleiden is? En bestaat ons denken uiteindelijk ook uit materie?
Waaruit bestaat de werkelijkheid? Ongeveer 2500 jaar geleden zochten de presocratici al naar een antwoord op deze vraag. Met uiteenlopende resultaten: vuur, water, lucht, ondeelbare deeltjes. Het valt niet mee om in de vergankelijke en veranderlijke werkelijkheid één onderliggende substantie te ontdekken.
Aristoteles (384–322 v.Chr.) beschouwde materie dan ook als de potentie van waaruit alle dingen ontstaan. Materie is datgene wat geen specifieke vorm heeft, maar wat ‘vatbaar is om een vorm te ontvangen’. Alles wat bestaat, bestaat uit een combinatie van vorm en materie: vorm maakt iets tot wat het is, maar materie is de drager van die mogelijkheid.
Bestaat het denken ook uit spul?
In tegenstelling tot Aristoteles geloofde de Franse filosoof René Descartes (1596-1650) niet dat de hele werkelijkheid uit materie bestaat. Er bestaan twee substanties, stelde hij: res extensa en res cogitans. Res extensa, ofwel materie, ‘is pure uitgebreidheid in lengte, breedte en diepte’. De geest, res cogitans, bestaat daar onafhankelijk van. Maar dan rest de vraag: hoe kan ons lichaam, als dat niets anders is dan uitgebreidheid in de ruimte, nu onze geest beïnvloeden, als die niet eens in de ruimte bestaat?
Baruch Spinoza (1632-1677) loste dit raadsel op door te stellen dat materie niet gescheiden is van de geest, maar een expressie is van dezelfde werkelijkheid. In de Ethica schrijft hij: ‘Geest en lichaam zijn één en hetzelfde ding, maar onder verschillende attributen gezien.’
Het raadsel van hoe het ongrijpbare denken dan toch uit stof kan voortkomen, leidde er zelfs toe dat sommige filosofen geloven dat materie überhaupt niet bestaat. Volgens Arthur Schopenhauer (1788-1860) is de materiële wereld slechts een voorstelling van het bewustzijn. Maar dan komen we weer bij het omgekeerde raadsel uit: hoe kan het denken nu zonder materie bestaan?
