Over desinformatie bestaat veel misinformatie, volgens filosoof Jeroen de Ridder. ‘Ons beeld van desinformatie is vaak te simpel. We denken dan aan mensen die de boel doelbewust zitten voor te liegen, zoals in het geval van de jarenlange campagne van de tabaksindustrie waarin twijfel werd gezaaid over de gevaren van roken. Maar in veel gevallen is het helemaal niet zo duidelijk. Kijk naar de politiek. Als Geert Wilders zegt “De zon gaat weer schijnen in Nederland”, is dat dan waar of onwaar? Of neem de uitspraak van Frans Timmermans dat Wilders het land kapotmaakt. Wat zegt Timmermans dan precies? Vaak valt al nauwelijks te bepalen wat de informatie precies betekent, laat staan dat we kunnen beslissen of er sprake is van desinformatie.’
Op donderdag 13 juni 2024 sprak De Ridder zijn oratie uit als hoogleraar politieke epistemologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In zijn rede ontkracht De Ridder misverstanden over desinformatie en onderzoekt hij welke rol de filosofie kan spelen. Zo hebben we de filosoof hard nodig om onze begrippen helder te krijgen, zegt De Ridder in een videogesprek. ‘Niet alle verkeerde informatie is namelijk desinformatie. Voor desinformatie is de intentie nodig om te misleiden – als iemand per ongeluk onware informatie verspreidt is dat misinformatie. Een andere, veel gevaarlijkere denkfout is om alle informatie die je niet leuk vindt of waar je tegen bent als desinformatie te bestempelen.’
We denken beter dan we denken
Waarom is dat gevaarlijk?
‘Het risico is dat een dominante groep bepaalt wat goede informatie is, en alles wat daarvan afwijkt buiten het publieke debat plaatst. Er is een recent voorbeeld van UnHerd.com, een online platform met achtergrondverhalen en interviews. De website kreeg bijna geen inkomsten uit advertenties. Ze kwamen erachter dat adverteerders afhaakten omdat de site door de organisatie Global Disinformation Index als desinformatie was aangemerkt. De voornaamste reden daarvoor waren bijdragen van de feminist Kathleen Stock, bekend vanwege haar kritiek op de beweging voor transgenderrechten. Los van wat je van haar ideeën vindt, is het problematisch als een kleine groep mensen voor de rest van de wereld kan bepalen wat desinformatie is.’
Kunnen we niet beter helemaal stoppen met de term desinformatie?
‘In sommige gevallen is het een goed begrip, wanneer duidelijk is dat mensen opzettelijk misleidende informatie verspreiden om hun politieke of commerciële doelen te bereiken. Maar de vraag is telkens: hoe bepalen we wanneer iets desinformatie is? Dat valt niet zomaar uit te maken – er is geen shortcut naar de waarheid. De overheid moet hierin terughoudend zijn, om te voorkomen dat je in een orwelliaanse situatie terechtkomt waar een waarheidsministerie voorschrijft wat goede informatie is. De beste oplossing is dat we in het publieke debat bepalen wat desinformatie is en wat niet, waarbij iedereen ruimte krijgt om mee te praten.’
Big Brother zit nu in onze broekzak
Een filosoof als Immanuel Kant vond dat iedereen zelf moest gaan denken. Maar is zelf denken niet precies het probleem bij desinformatie? Draagt filosofie dus niet juist bij aan dit fenomeen?
‘Het is de ironie van de geschiedenis dat complotdenkers zich nu van een soortgelijke leus bedienen als Kants “Durf te denken!”. Do your own research, zeggen zij, ga zelf je bronnen onderzoeken. In de coronacrisis waren er mensen die alle cijfers die gepubliceerd werden in Excel gooiden en daar allerlei conclusies uit trokken. Die mensen waren volop zelf aan het denken, maar kwamen vaak met verkeerde informatie.
Maar het zou wel erg treurig zijn als zelf denken alleen maar meer onzin oplevert – en dat is ook niet zo. Met filosofie kun je ook je je eigen denkvermogens onderzoeken, en ontdekken waar die betrouwbaar zijn en waar je blinde vlekken zitten. Nadenken over de beperkingen van je denken leidt tot de intellectuele deugd van de nederigheid. Hoe kan ik weten of coronavaccins gevaarlijk zijn of hoe groot het stikstofprobleem is, als ik nooit vaccins heb onderzocht of stikstof gemeten? Er zijn massa’s informatie die we niet zelf kunnen verzamelen of controleren.
Even tussendoor… Meer lezen over waarheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Voor veel informatie zijn we afhankelijk van anderen, en we moeten dus op zoek naar bronnen die we kunnen vertrouwen. Daar is maatschappelijk al een soort taakverdeling voor gemaakt. Voor wetenschappelijke kennis kunnen we terecht bij de wetenschap, voor oordelen over recht en schuld bij de rechtspraak, voor informatie over wat er speelt in de wereld bij de journalistiek. Vertrouwen betekent niet dat je blind op deze bronnen afgaat, maar wel dat je weet wat je niet weet. De kunst is zelf te denken over de dingen waar je met je verstand bij kan, en voor de rest te onderzoeken welke andere bronnen te vertrouwen zijn.’
