Is zwangerschap buiten het lichaam een goed idee?

Met de techniek verandert de moraal. Een van de technomorele revoluties in de twintigste eeuw was de verbetering van anticonceptiemiddelen, waardoor seks en zwangerschap konden worden losgekoppeld. De pil bleek een instrument in de strijd voor seksuele emancipatie. In de eenentwintigste eeuw werken medici aan een andere technologie die de belofte met zich meebrengt om menselijke verhoudingen te transformeren: de kunstmatige baarmoeder. Doel van deze nieuwe technologie is om vroeggeboren baby’s in leven te houden – een verbeterde couveuse. Maar technologie doet altijd iets anders dan aanvankelijk gepland. Het is nog maar een kleine stap naar een zwangerschap die in zijn geheel buiten de baarmoeder wordt doorlopen en daarmee losgekoppeld is van het vrouwenlichaam. Is de ectogene zwangerschap een aantrekkelijk vooruitzicht?

Er gaat meer schuil achter het bezwaar dat de kunstmatige baarmoeder onnatuurlijk is. Dat is niet slechts een koppige roep om alles bij het oude te houden, maar ook een argument om natuurlijke scheidslijnen te respecteren en niet te doorbreken. De natuurlijke zwangerschap is gelokaliseerd in de baarmoeder van de vrouw, en onze biologische en culturele evolutie is erop afgestemd om die zwangerschap succesvol te doen verlopen. Door dit proces te veruitwendigen wordt het speelveld volledig in de war geschopt. We werpen een barrière op tussen moeder en kind, in een tijdperk waar menselijk – en lichamelijk – contact überhaupt al steeds meer door technologie wordt bemiddeld.

We ontwrichten een natuurlijk proces dat zeer fundamenteel is voor ons menszijn, terwijl we de gevolgen niet goed kunnen overzien. Ongetwijfeld zal de kunstmatige baarmoeder genderrelaties beïnvloeden, maar het is nog maar de vraag of die de vrouwenemancipatie daadwerkelijk ten goede komt. Ontneemt het onderdrukte vrouwen juist niet een belangrijk pressiemiddel? Tal van menselijke relaties zullen ter discussie komen te staan, zo ook de betekenis van basale begrippen als ‘gezin’, ‘ouderschap’, ‘vader’, ‘moeder’, ‘embryo’ en ‘mens’. Fundamentele vragen over mens en samenleving moeten eerst goed worden doordacht, voordat we de weg bereiden voor deze disruptieve technologie.

Jaarlijks komen vele baby’s te vroeg ter wereld, van wie een aanzienlijk aantal sterft of ernstige schade oploopt aan longen en hersenen. Ontwikkelaars van de kunstmatige baarmoeder willen daarin verandering brengen. In dat opzicht is de technologie te vergelijken met andere technieken om de geboorte in goede banen te leiden. Maar de kunstmatige baarmoeder gaat verder dan dat: op langere termijn zou die kunnen leiden tot het loskoppelen van de zwangerschap en het vrouwelijk lichaam. Is dat een bevrijding? Mogelijk wel.

Het bevrijdt vrouwen van een biologische ballast die het andere geslacht niet ondervindt. Het biedt zich ontwikkelende embryo’s een veilige omgeving in een levensbepalende fase, en verlost hen van de grillen van moeders die zich verleid weten door sigaretten, drank en drugs. Het geeft homokoppels en stellen die onvruchtbaar zijn gelijke kansen om een gezin te stichten. Natuurlijk, tegenstanders zullen beweren dat de kunstmatige baarmoeder ‘onnatuurlijk’ is. Maar dat geldt voor tal van medische ingrepen die de kwaliteit van het menselijk leven danig hebben verbeterd. De mens is een door en door technologisch wezen. Of ingrijpen ‘natuurlijk’ is of niet is een bedenkelijke graadmeter voor ethische beslissingen. Een betere graadmeter is of menselijk welzijn erbij gebaat is. Waar het de kunstmatige baarmoeder betreft, lijkt dat voor verschillende groepen het geval.

In de ontwikkeling van de kunstmatige baarmoeder is de eerste horde genomen: medici bleken reeds in staat om een prematuur geboren lammetje in leven te houden. Onderzoekers in Eindhoven, die een voortrekkersrol spelen in de ontwikkeling van de technologie, verwachten over een paar jaar te beschikken over een prototype dat functioneert bij de mens. Maar de technologie is nog in ontwikkeling, en hoe die op langere termijn vorm krijgt is onzeker. Die onzekerheid bemoeilijkt de opgave voor ethici, maar biedt ook kansen. Door de technologie vroegtijdig ethisch te bediscussiëren kan haar ontwikkeling moreel worden begeleid. Lichamelijke binding, gendergelijkheid: hoe belangrijk zijn zulke waarden? Worden die waarden weerspiegeld in het ontwerp van de technologie? Juist nu de artificiële baarmoeder nog kneedbaar is, kunnen ethici druk uitoefenen om de technologie mede vorm te geven.