Is de monarchie nog van deze tijd?

Op Koningsdag 2023 kleurden grote delen van Nederland oranje terwijl Willem-Alexander zijn verjaardag en zijn tienjarig jubileum als koning vierde. Tegelijk bleek uit de jaarlijkse populariteitscijfers van onderzoeksbureau Ipsos in opdracht van de NOS dat de Nederlandse bevolking steeds minder vertrouwen heeft in de koning: in 2014 was dit driekwart van de Nederlanders, in 2023 nog niet eens de helft. En terwijl bij de inhuldiging van Willem-Alexander bijna 80 procent van de Nederlandse bevolking de monarchie steunde, is dat tien jaar later nog maar 55 procent.

In het publieke debat wordt het voortbestaan van de monarchie steeds vaker ter discussie gesteld. Is het koningshuis nog wel van deze tijd? Welke functie heeft de monarchie? En welke alternatieven zijn er denkbaar?

De steun voor het koningshuis is gefundeerd op een lange historische traditie, vertelt hoogleraar Nederlandse geschiedenis Remieg Aerts van de Universiteit van Amsterdam. Hij schreef het boek Denkend aan Nederland, over de constructie van de collectieve Nederlandse identiteit. ‘Maar dat gevoel van historische verbondenheid verdwijnt, zeker bij de jongere generaties. Zonder die verankering wordt de monarchie gevoeliger voor schommelingen en incidenten.’

Daar komt bij dat de monarchie steeds meer een onderdeel wordt van de moderne celebrity-cultuur, zegt Aerts. Net als andere beroemdheden moeten leden van het koningshuis nu zowel bijzonder als gewoon zijn: ‘Het koninklijk gezin moet een goed functionerend, zelfs een ideaal gezin zijn. Hun levensstijl moet groots zijn, want dat past bij de monarchie. Tegelijkertijd levert die levensstijl ook discussies op over geldverspilling en staatsfinanciering.’ Dat brengt het koningshuis in een lastige positie, meent Aerts. Zeker wanneer het doen en laten van de leden dankzij sociale media zorgvuldig in de gaten wordt gehouden.

Koningsdag 2023 illustreerde de spagaat waarin het koningshuis nu verkeert. Het evenement in Rotterdam, dat werd georganiseerd door hetzelfde productieteam als het Eurovisie Songfestival in 2021, moest vooral de indruk wekken dat de koning een ‘gewone man’ is – een ingewikkelde boodschap. Die alledaagsheid bleek bijvoorbeeld uit het lied dat het kinderkoor zong bij de aankomst van de koninklijke familie in Rotterdam: ‘Wij zijn allemaal Kings and Queens.’

Volgens politiek filosoof Tinneke Beeckman staat de persoonlijke profilering die tegenwoordig van de leden van het koningshuis wordt gevraagd, haaks op wat het koningschap van oudsher vereist: het wegcijferen van de privépersoon ten dienste van het ambt. Beeckman: ‘De koning belichaamt het eeuwige. Als een vorst overlijdt, dan is er meteen een andere vorst; de monarchie overstijgt zo het sterfelijke, individuele lichaam. De koning belichaamt bovendien de gehele politieke gemeenschap; dat is een idee dat nog uit de middeleeuwen stamt. Aan de ene kant heeft de heerser een bepaalde magie en privileges, maar aan de andere kant staat zijn leven helemaal in het teken van zijn heilige plicht: de vorst moet zijn leven in dienst stellen van het volk.’

Even tussendoor… Meer lezen over het denken over staatsvormen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Achter alle pracht en praal van de monarchie schuilt in werkelijkheid een wrede realiteit, stelt Beeckman. ‘De vorst heeft geen recht op een eigen leven. Dat idee komt tegenwoordig in conflict met het humanistische ideaal dat ieder individu het recht heeft om zijn eigen leven te leiden.’

Wanneer een vorst wel voor zijn eigen leven en geluk kiest, ondermijnt dit volgens Beeckman de geloofwaardigheid van de monarchie. ‘Het idee dat sommige mensen op basis van hun geboorte privileges verdienen, is in strijd met democratische principes. In de praktijk blijkt het volk toch bereid om de heersers te vereren en te bewonderen, zolang zij zich opofferen. Het is niet verrassend dat de meest populaire leden van koninklijke families vaak een tragische levensgeschiedenis hebben; prinses Diana is hiervan het meest bekende voorbeeld.’

Beeckman verwacht dat de monarchie als instituut alleen maar meer in de verdrukking komt. ‘Ik denk dat de monarchie op termijn gedoemd is om te verdwijnen.’ Aerts denkt niet dat het zo’n vaart zal lopen in Nederland, ondanks de aanzwellende publieke discussie: ‘Het aantal overtuigde republikeinen is niet zo groot. Maar evenmin is er een sterke steun voor de monarchie vanuit een theoretische onderbouwing. De monarchie wordt in Nederland vooral gedragen door conventie, omdat mensen er gewend aan zijn. Ze willen dat het bij het oude blijft.’

Wel is er flink wat sentiment verbonden aan de tradities rondom de Oranjes, weet Aerts. ‘Dat blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau in 2019 naar de Nederlandse identiteit: mensen geven aan dat ze zich het meest verbonden en het meest Nederlander voelen op Koningsdag, door het Oranjegevoel.’ Je moet dit sentiment volgens Aerts niet onderschatten. ‘Natuurlijk heeft een deel van de samenleving twijfels over de monarchie, maar die splitsing tussen tegenstanders en Oranjegezinden bestaat al heel lang: in de achttiende eeuw gingen het al tussen de Oranjepartij en de partij van de  Staten-Generaal.’

Het Oranjegevoel wordt voornamelijk gedragen vanuit de volksklasse, vervolgt Aerts. ‘In de negentiende eeuw, nog vóór het ontstaan van het socialisme, vestigden veel mensen hun hoop op een koning die de elites opzij zou schuiven en zich volledig voor het volk in zou zetten. Wanneer stemmen opgaan om de monarchie af te schaffen, zou dit kunnen worden opgevat als: “De elite wil ons weer iets afnemen.” Dat zou kunnen leiden tot een plotselinge, brede oppositie.’

De vraag rijst wat er in plaats van de monarchie zou moeten komen, mocht deze daadwerkelijk verdwijnen. Beeckman wijst op de behoefte aan een verbindend figuur in een gefragmenteerde samenleving. ‘Een mogelijkheid is een ceremoniële rol voor een president, die enigszins boven de partijen staat. Maar zo’n president zou onder vergelijkbare druk staan als de koning. Hij of zij zou de rol zonder ego moeten vervullen, zich niet te veel met de politiek moeten bemoeien en vol toewijding handelen. Deze persoon mag geen modern mens zijn, die graag opschept of van vakanties geniet. We kunnen enkel hopen dat iemand in staat is om aan deze eisen te voldoen.’

Aerts gelooft ook dat een presidentieel systeem het enige alternatief zou kunnen zijn. ‘Maar dat zou slechts een matte opvolger zijn van de huidige monarchie. Ik betwijfel of Nederland er veel beter van wordt. Je kunt van alles op de monarchie aanmerken, maar het biedt bepaalde voordelen die je niet over het hoofd moet zien. Nederland is een klein land, en juist in een overwegend republikeinse wereld is de monarchie onderscheidend. Het geeft Nederland extra aanzien in internationale betrekkingen. Oranje is een sterk beeldmerk, dat moet je niet zomaar uit handen geven.’