Geblokkeerde snelwegen, brandende bermen, bedreigde burgemeesters – sinds minister van Natuur en Stikstof Christianne van der Wal in juni 2022 bekendmaakte dat de stikstofuitstoot van de landbouw in sommige regio’s met 70 procent omlaag moet, uiten boeren op allerlei manieren hun onvrede. Het stikstofdebat lijkt steeds meer te ontaarden in een gewelddadig conflict, ziet filosoof Hans Achterhuis. En niet alleen de boeren, maar ook de overheid en progressieve stedelingen werken daar aan mee.
Achterhuis doet al jaren onderzoek naar de filosofische principes achter geweld en schreef daar eerder het boek Met alle geweld over, waarmee hij in 2009 de Socratesbeker won.
Er is tot nu toe nauwelijks sprake van fysiek geweld of gewonden. Kunnen we de protestacties van de boeren eigenlijk wel als gewelddadig bestempelen?
‘Mijn definitie van geweld luidt: het min of meer intentioneel toebrengen of dreigen toe te brengen van schade aan mensen of voorwerpen. Als de boeren met z’n allen naar het huis van minister Van der Wal gaan, dan gaat er misschien niks kapot, maar doe je iemand wel schade aan. Hetzelfde geldt voor de brandende hooibalen en geblokkeerde snelwegen. Omgekeerde vlaggen ophangen is natuurlijk geen geweld, maar al die bedreigingen wel.’
Welke filosofische mechanismen herkent u achter de protestacties van de boeren?
‘Het zijn vooral oude mechanismen die mensen nu ook blind maken voor het geweld dat ze uitoefenen. Het gaat om een strijd om belangen in het stikstofdebat. De regering zegt plots: de landbouw moet flink inkrimpen om de stikstofuitstoot te reduceren. In het narratief van de boeren bestaat de regering dan uit ‘kosmopolieten’ die de hele maatschappij willen onderwerpen. Dat is een moralisering van het politieke conflict, waardoor het verandert in een gevecht tussen goed en kwaad. Dat is levensgevaarlijk, en maakt het conflict onoplosbaar. Renaissance-denker Machiavelli zei al: in de politiek gaat het niet om de keuze tussen goed en kwaad, maar tussen het mindere en het grotere kwaad.
Een ander mechanisme is het wij-zij-denken. Wij, de boeren, tegen zij, de regering in Den Haag. Ook de critici van het coronabeleid van de regering sluiten zich nu bij de boeren aan, hoewel zij niks weten van de belangen die hier spelen. Samen vormen zij een ‘wij’ tegen het ‘zij’ van de elite. ‘Wij’ zijn goed en ‘zij’ zijn slecht.’
In uw boek haalt u Hegel aan, die stelt dat geweld voortkomt uit een gebrek aan erkenning. Geldt dat voor de boeren ook?
‘Ik wil hun acties niet vergoelijken, maar de boeren zijn inderdaad heel lang niet erkend door de regering. Het was jarenlang regeringsbeleid dat ze tegen de boeren zeiden: met technische oplossingen in de stallen komt het wel goed. En nu worden de boeren plotseling voor de wagen gegooid. De regering doet ze nauwelijks een handreiking.’
Filosoof René Girard is van mening dat er in een geweldscrisis vaak sprake is van een zondebokmechanisme: iets moet verdwijnen, en daarmee lossen we het hele probleem op. Is dit ook zo bij de landbouw?
‘Op dit moment worden de boeren massaal als zondebok aangewezen. Terwijl andere groepen vrijuit lijken te gaan. Op de snelweg zie ik nog regelmatig auto’s met 120, 130 kilometer per uur langsrazen. De politie handhaaft nauwelijks. En de partij aan de andere kant is veel te triomfantelijk. “Het zou heerlijk zijn als we in een groener, meer ecologisch land leven”, is hun boodschap. Dat lijkt mij ook, maar daar gaat onvermijdelijk veel pijn en ellende aan vooraf.
Even tussendoor… Elke week aan het denken gezet worden met de mooiste verhalen van Filosofie magazine? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Het gaat in feite om een belangenstrijd die opgelost moet worden met compromissen. Compromissen zijn altijd pijnlijk voor de belanghebbenden, maar je kunt ze op allerlei manieren invullen. Nu is het: “Wij hebben gelijk, wij zijn voor een schoon Nederland.” Die doelstelling is veel te absoluut, dan krijg je een botsing. In een belangenstrijd moet je niet in absolute principes denken. Anders kom je altijd uit bij geweld.’
Maar als de regering nu gaat inbinden en de stikstofdoelen naar beneden bijstelt, krijgt ze de milieuorganisaties weer op haar dak.
‘Klopt, dan kan de overheid juridische procedures van milieuorganisaties verwachten. Maar dat neemt niet weg dat een open en breed gesprek over oplossingen mij de enige mogelijkheid lijkt.
Een goede vriend van mij vertelde dat zijn dochter niet meer naar haar werk durft, omdat ze daar bedreigd wordt. Ze werkt voor Wakker Dier, een organisatie die enkel informatie levert. Als ik dat hoor, schaam ik mij ervoor in een land te leven waar bedreigingen een uitwisseling van meningen onmogelijk maken. Ik ben bang dat als het op deze manier verdergaat, de boel enkel verder zal escaleren. Voorlopig wordt er tegen deze mechanismen nog te weinig gedaan.’
Een ander mechanisme dat u noemt in uw boek is de mimetische begeerte, ook bekend van Girard. Doordat mensen of groepen de neiging hebben elkaar na te doen in wat ze verlangen, ontstaan er gewelddadige situaties. Is daar nu ook sprake van?
‘Geweld is ontzettend aanstekelijk en besmettelijk. Kijk welke groepen er plotseling allemaal achter de boeren staan. Als zelfs Trump het heeft over “the Dutch farmers”, heeft dat een mimetisch effect op mensen van over de hele wereld. Nu komen er verslaggevers vanuit de Verenigde Staten en Canada naar Nederland om verslag te doen van het verzet van de boeren. Geweld sleept mensen mee.’
In navolging van militair historicus Azar Gat stelt u dat geweld in een samenleving explosief toeneemt als er een duidelijk, legitiem gezag ontbreekt. Heeft de overheid in dit conflict voldoende autoriteit?
‘In een democratische maatschappij horen botsingen erbij, maar gezag is belangrijk om ervoor te zorgen dat de grens van geweld niet overschreden wordt. Dat gebeurt wel als men niet handhaaft. Maar zo’n conflict hoeft geen slachtpartij te worden.’
Waarom is het voor de politie zo moeilijk om in te grijpen?
‘Voor mijn boek heb ik veel met mensen op de politieacademie gepraat, en dan hoorde ik vaak hoe moeilijk ze het vinden om echt geweld te gebruiken. Agenten schieten alleen als ze van mening zijn dat hun leven bedreigd wordt. De macht van de boeren speelt ook mee. Het is makkelijker om een individuele milieuactivist aan te pakken dan een grote groep boeren op tractors.’
Hoe moeten we als samenleving met dit geweld omgaan?
‘We moeten de gewelddadige angels uit de protesten halen, maar ook duidelijk maken dat de demonstraties er mogen zijn. Ik zou zeggen: bedenk andere creatieve manieren om actie te voeren. In Discorsi schrijft Machiavelli over alle conflicten die plaatsvonden in de tijd dat Rome opkwam als grootmacht. Veel mensen stellen dat als er minder ruzie was geweest, Rome nog groter was geworden. Machiavelli draait dat om: Rome werd juist zo groot en machtig door die conflicten. Er gebeurden vreselijke dingen, er kwamen mensen om, je haren rijzen ten berge, schrijft Machiavelli. Maar geen van de partijen onttrok zich aan de wet.’