Een goed boek kan je kijk op de wereld transformeren – en dat is volgens filosoof Vincent Blok hard nodig in een tijd waarin de aarde onherkenbaar dreigt te veranderen door klimaatverandering. In maar liefst 83 romans vond Blok aanknopingspunten voor filosofische bespiegelingen over de relatie tussen de mens en de brandende aardbol, die hij verzamelde in zijn boek Een nieuwe zin van het leven. De roman als wegwijzer in een kantelende wereld. Blok: ‘Als filosoof kun je niet altijd weten wat je zoekt, maar moet je openstaan voor wat je tegenkomt. Boeken helpen daarbij.’
Vincent Blok (1970) is hoogleraar Filosofie van Technologie en Verantwoorde Innovatie aan Wageningen University en hoogleraar Filosofie van Datawetenschap en AI aan de Erasmus Universiteit. Daarnaast is hij wetenschappelijk directeur van het 4TU Centre for Ethics of Technology, een samenwerking van vier technische universiteiten gericht op ethiek en technologie. Blok schreef meerdere boeken, waaronder Van wereld naar aarde (2022), waarin hij een nieuwe omgang met de aarde bepleit.
Waarom moeten filosofen zich bezighouden met literatuur?
‘Oorspronkelijk hebben romans en filosofie niet veel met elkaar te maken. Een roman beschrijft de individuele levenservaring van een personage, terwijl de filosofie juist abstraheert van het individuele en algemene uitspraken probeert te doen. Maar dat onderscheid houdt in de praktijk geen stand. Elk romanpersonage overstijgt het individuele doordat het getuigt van een wereldbeeld of tijdgeest waarin bepaalde normen en vanzelfsprekendheden werkzaam zijn. En een filosoof brengt altijd individuele levenservaring mee die doorklinkt in diens filosofische reflecties.
Filosofen kunnen daarom heel goed gebruikmaken van boekpersonages. Niet omdat die kunnen vertellen hoe het werkelijk zit, maar omdat ze helpen om je eigen standpunten ter discussie te stellen.’
Hoe moet een filosoof die literatuur leest te werk gaan?
‘Filosofen hebben de neiging om hun theorieën mee te nemen naar een boek. Dan zul je na het lezen altijd zeggen: “Zie je wel!” Maar een boek is helemaal niet bedoeld om precies te passen bij jouw theorieën. Je moet dus afzien van een kritisch oordeel. In plaats daarvan kun je nagaan: in wat voor wereld speelt dit boek zich af? Welke vanzelfsprekendheden of tegenstrijdigheden kent deze wereld? Zit de echte wereld ook zo in elkaar? De functie van een roman is je in de war brengen. Je moet jezelf uit het lood laten slaan.
Literatuur is ook een manier om meervoudigheid toe te laten in je denken. Filosofen streven naar logische consistentie, terwijl we als mensen hartstikke inconsistent zijn. Romans bevatten vaak personages die zichzelf tegenspreken, of die onbetrouwbaar of ronduit immoreel zijn, zoals de hoofdpersoon van Vladimir Nabokovs Lolita. Je wordt voortdurend op het verkeerde been gezet.’
U bent klimaatfilosoof. Hebben we wel tijd om rustig romans te lezen, terwijl de wereld onleefbaar dreigt te worden?
‘Het is noodzakelijk dat we in actie komen, maar als we alleen praktisch georiënteerd zijn gaan we voorbij aan levensbeschouwelijke vragen. Zoals: welke ideeën van mens-zijn spelen er eigenlijk in het klimaatdebat?
Sinds Descartes ziet de mens zichzelf als een subject dat tegenover de wereld staat. Tegenwoordig zijn we kritisch op dat beeld: het maakt dat mensen zich meester wanen over de wereld en het vanzelfsprekend vinden om de aarde uit te buiten. Het nieuwe verhaal, uiteengezet door bijvoorbeeld filosoof Bruno Latour, is dat we slechts een onderdeel zijn van een groter ecosysteem. Alleen de relaties tussen mensen, objecten en dieren bestaan. Die relaties maken ons tot wie we zijn en plaatsen ons op gelijke voet met de rest van de wereld.
Dat is een mooie gedachte, maar uiteindelijk is het een onbegaanbare weg. Want we ervaren nou eenmaal ook dat we losstaan van de wereld, dat we iets eigens hebben. In De kinderjaren van Jezus van John Coetzee belandt het personage Simon in een nieuw land waarin de bewoners radicaal breken met het persoonlijke, om plaats te maken voor het universele. Simon verdedigt in dat land het individuele. Hij verlangt wel naar die universele wereld, maar juist omdat hij er nooit helemaal onderdeel van kan zijn. Dan zou er namelijk niks meer zijn om naar te verlangen.’
Biedt de literatuur alternatieve manieren van mens-zijn in tijden van klimaatverandering?
‘Boeken bieden nieuwe manieren om ons te oriënteren. Ze hoeven daarvoor helemaal niet over klimaat of ecologie te gaan. Neem het boek Liefde, als dat het is van Marijke Schermer. Dat gaat over een gezin, eigenlijk een microwereld, waarin een man en een vrouw zich niet meer thuis voelen. Het “gebeiteld verband” van het gezin brokkelt af. Op dezelfde manier stort het gebeiteld verband van onze macrowereld in door de opwarming van de aarde. Als filosoof helpt dat boek mij om te begrijpen wat er op het spel staat.’
Een nieuwe zin van het leven. De roman als wegwijzer in een kantelende wereld
Vincent Blok
Noordboek
272 blz.
€ 22,90
