René ten Bos zet graag vraagtekens bij wat we als vanzelfsprekend beschouwen. De hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en voormalig Denker des Vaderlands kenmerkt zich door zijn sceptische, tegendraadse houding. Ergens wat van vinden is simpel, maar op welke aannames berust je je mening? Wanneer heb je die voor het laatst gecheckt? Ten Bos: ‘Je moet ingaan tegen wat de rest denkt.’
Over dit dwarsdenken gaat Ten Bos’ boek Het laatste woord. Het werk is deels gebaseerd op zijn eigen ervaringen. Tijdens het schrijven kreeg hij te horen dat hij darmkanker had. Hij verbaasde zich over de bereidheid van het gezondheidsapparaat om zijn lichaam in leven te houden en over de dogmatische overtuiging dat we ziekte altijd moeten bestrijden – al is hij het ziekenhuispersoneel natuurlijk dankbaar voor hun zorg. Hoewel dogma’s nuttig kunnen zijn en zekerheid kunnen bieden, doen we er volgens Ten Bos goed aan om soms ongepaste vragen te stellen. ‘We kunnen daarom veel leren van idioten.’
Waarom moeten we ons als idioten gedragen?
‘De idioot stelt de vraag: wat als het tegendeel waar is? Ik grijp terug op de filosofen uit het oude Griekenland, waar idioten min of meer gerespecteerde figuren waren die de rest van de gemeenschap confronteerden met de gaten in hun kennis. Mensen die claimen alles te weten, weten in werkelijkheid minder dan ze denken.
Vanuit het idee dat we nooit alles kunnen weten, ontwikkelde de middeleeuwse filosoof Cusanus een leer van het niet-weten, de docta ignorantia. Geen enkele claim is volgens hem definitief. Cusanus illustreert dit met een cirkel die je probeert te vullen met vierkantjes. Je kunt een heel eind komen, maar er zal altijd ruimte overblijven. Zo is ook het met kennis: deze schiet altijd tekort.’
Waarom zien we idiotie tegenwoordig als iets negatiefs?
‘De idioot doet niet mee met de rest van de samenleving. Die samenleving berust voor een groot deel op dogma’s: aannames die we zonder na te denken als waar accepteren. Een regering kan bijvoorbeeld alleen functioneren als we allemaal in waarden als rechtvaardigheid en democratie geloven. In tijden van crisis, zoals tijdens de coronapandemie, moet een regering beroep doen op zulke waarden om lading te geven aan haar beleid. In naam van de waarde “gezondheid” moesten we bijvoorbeeld allemaal mondkapjes dragen. Het is makkelijker om zulke regelingen te handhaven als iedereen hetzelfde doet. Maar omdat idioten van nature tegendraads zijn en dus niet automatisch meedoen, vormen ze een bedreiging voor de effectiviteit van die maatregelen.’
Maar gezondheid is toch ook gewoon iets goeds?
‘Dat klopt, maar wanneer we iets goeds veranderen in iets om voor te strijden, gaan mensen zich tegen elkaar keren. We gaan elkaar aanspreken op vermeend ongezond gedrag, bijvoorbeeld op wat we eten of hoe we bewegen. De zorg die we hebben om gezondheid wordt op zichzelf ongezond.
In tijden van crisis probeert het gezag in naam van gezondheid – of duurzaamheid, efficiëntie, veiligheid – elke vorm van discussie stop te zetten. De autoriteiten gebruiken wetenschappelijke bevindingen om hun woorden kracht bij te zetten. We mogen niet twijfelen aan de wetenschap, terwijl twijfel juist een wetenschappelijke deugd is.’
Kun je ook te ver gaan in je twijfel?
‘Zeker, zo denken complotdenkers net als hun tegenstanders een absolute waarheid in pacht te hebben. Ze zijn daardoor eveneens dogmatisch en stoppen veel tijd en energie in het bewijzen van hun gelijk. De idioot kan zoiets niet opbrengen en plaatst vraagtekens bij alle waarheidspretenties.’
Moeten we dus allemaal idioten zijn?
‘Nee, natuurlijk niet, maar ik vind dat we allemaal wat van de idioot kunnen leren. Idios is Grieks voor “eigen”, en dat eigene van de idioot zit in het vermogen om zelf na te denken zonder achter de rest aan te lopen.
Dat betekent niet dat je aan elk feit moet twijfelen. Ik kan zeggen dat het nu dertien graden is en zelfs Donald Trump zou het met me eens zijn. Maar wanneer je beweert dat deze temperatuur bewijs is voor klimaatverandering, kunnen we in discussie gaan, want er zijn altijd verschillende interpretaties van de feiten mogelijk.’
Het laatste woord. Twijfelen aan zekerheden
René ten Bos
Boom
312 blz.
€ 29,90
