‘De mens doet te allen tijde alleen wat hij wil, en toch doet hij dit noodzakelijkerwijs’
Mijn patiënt ervaart haar wil als een ontembaar dier: ze is van plan om op te staan, studieboeken open te slaan, op de fiets te stappen naar college, maar ze doet het niet. De kracht die haar in bed houdt is groter, net zoals de zuigkracht van haar telefoon, de talloze streamingsdiensten die haar aan de lopende band series blijven voorschotelen, het algoritme van Youtube dat haar diepste verlangens aanhoort en vertaalt in content die deze verlangens aanspreekt.
Arthur Schopenhauer (1788-1860) schreef: ‘De mens doet te allen tijde alleen wat hij wil, en toch doet hij dit noodzakelijkerwijs.’ Ook al doen we wat we willen, een mens kan niet willen wat hij wil.
Mijn patiënt studeert biologie en werkt in het nachtleven om bij te verdienen, maar is compleet vastgelopen. Haar spaargeld raakt op, haar studie dreigt mis te lopen. In haar hoofd klinkt de stem van haar overleden moeder die haar grootse dingen zag doen. Moeder zelf was niet zo geslaagd, ze dronk en raakte haar baan kwijt. Toen ze overleed was ze een sombere, labiele vrouw bij wie mijn patiënt niet graag meer kwam, omdat het zo pijnlijk voor haar was. Ze was net te laat toen haar moeder overleed.
Haar machteloosheid groeit, de druk van buitenaf loopt op. Ik maak me zorgen om haar en krijg het gevoel dat niets lukt. Dat is waarschijnlijk wat zij voelt: niets lukt, ooit. Dat laat ze me voelen. En ook dat ik tekortschiet: ze is openlijk teleurgesteld over de therapie, over mij. Niets lukt, en het komt door mij.
Schrijver Elias Canetti (1905-1994) schreef in Massa en macht over de rol van het bevel in een machtsdynamiek, onder meer in de relatie tussen ouder en kind. Onder ‘bevel’ kun je min of meer al het ouderlijk gedrag verstaan waarin de ouder zijn of haar macht doet gelden, van het rechtstreekse commando tot de dwingende suggestie. Dit bevel blijft in het kind achter als een angel. Canetti schrijft met veel empathie voor het kind: ‘De ontvangers van bevelen die het het hardst te verduren krijgen, zijn kinderen. Dat ze onder de bevelenlast niet bezwijken, dat ze het gedoe van hun opvoeders overleven, lijkt een wonder.’
De enige manier om zich van die angels te ontdoen, is de bevelen door te geven aan eigen kinderen. Om die bevelen zelf te kunnen geven, moet zich een situatie voordoen die sprekend lijkt op de situatie waarin het bevel ontvangen is. Het herstellen van zulke situaties in de omkering, is een van de grootste drijfveren van een mens, schrijft Canetti: ‘ambitie’ is de diepe drang om de bevelen kwijt te raken die men in de loop van het leven ontving.
Misschien komt de angel bij mijn patiënt voort uit het bevel ‘Gij zult grootse dingen doen’. En misschien wil ze zich ervan ontdoen door haar omgeving, inclusief haar therapeut datzelfde bevel te geven. Ik moet haar op grootse wijze weer tot leven toveren.
Wat is willen?
Haar ambitie, haar wil of drijfveer, is zich te bevrijden van de giftige angel van de opdracht tot succes. Dat doet ze door de mensen om zich heen ook mislukt te laten voelen. Zo communiceert ze haar lijden op een zelfondermijnende manier. Ze zou ermee geholpen kunnen zijn haar gedrag te leren ontcijferen als iets wat wel degelijk samenvalt met haar wil: gehoord en begrepen willen worden.
Het gaat er minder om dat ze haar wil leert beheersen, en meer om begrijpen wat haar wil eigenlijk wil. Als ze daar woorden voor vindt, hoeft ze waarschijnlijk niet meer in bed te blijven liggen.
De gevalsbeschrijvingen uit deze rubriek zijn nooit herleidbaar tot een bestaande patiënt of oud-patiënt.
