Hoe fragiel het goede leven is, werd gruwelijk onderstreept door de vliegramp van 17 juli jongstleden. Een abusievelijk afgevuurde luchtdoelraket trof 298 inzittenden, op weg naar vakanties, een medische stage, een beroepscongres. Een jong gezin uit Sint-Michielsgestel, een scholier-af die tijdens zijn gap year de wereld rondreisde, een 26-jarige vrouw die carrière maakte als mensenrechtenexpert. Geen enkel voorteken suggereerde dat hun levensverhaal het einde naderde; het noodlot wees anders uit.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dat een zinloos toeval zo’n vernietigende kracht heeft is moeilijk te aanvaarden. Mensen zijn verhalenvertellers: een goede biografie verdraagt geen abrupt einde, een immens drama roept om reden en bedoeling – een betekenisvol verband tussen oorzaak en gevolg. ‘Voel mij een beetje nerveus’ postte een Maleisische passagier vlak voor vertrek op Instagram. De volgende dag ging zijn bericht de wereld rond: de fatale vlucht had zijn bericht een omineuze betekenis gegeven.
Onomkeerbare gebeurtenissen krijgen al snel een zweem van noodzakelijkheid. Met de kennis van nu voelt het bijna aan alsof vlucht MH17 al voor opstijgen verdoemd was, alsof een voorbestemd noodlot slechts voltrokken hoefde te worden. Henri Bergson noemde dit de illusie van ‘retrospectief determinisme’: dat wat gebeurde, moést gebeuren. Psychologen spreken van ‘hindsight bias’: met terugwerkende kracht lijkt het alsof we het onheil konden zien aankomen.
‘Retrospectief determinisme’ en ‘hindsight bias’ zijn denkfouten. Begrijpelijke denkfouten: door betekenissen uit het heden te projecteren op het verleden ontstaat een begrijpelijk verhaal, een zinvolle loop der gebeurtenissen. Dat lijkt prettig, maar het overprojecteren van zin en betekenis heeft een keerzijde: sommige gebeurtenissen kunnen wij beter op waarde schatten door juist de zinloosheid ervan te onderkennen. We zouden het ‘zinflatie’ kunnen noemen: door een diepere betekenis aan te brengen waar die er niet is, verliest de betekenis die er echt toe doet – het levensverhaal van de slachtoffers – aan waarde.
Zin- en betekenis ontstaan in de context van verhalen. Een Maleisische jongen, die aan de Erasmus Universiteit promotieonderzoek deed naar hersenziekten; een juf uit Eindhoven, die werd klaargestoomd als directeur van haar basisschool; een Britse student, die geld ophaalde voor Nepalese kinderen om het basiskamp van de Mount Everest te beklimmen. Hun liefdes en ambities, de geleefde biografieën die zij allengs ontwikkelden, dàt was het niveau waarop zij hun leven zin gaven.
Vlucht MH17 werd neergehaald boven een oorlogsgebied in het oosten van Oekraïne. Met die oorlog hadden de inzittenden van de vlucht niets van doen. De tragiek van de ramp is precies het ontbreken van een zinvolle bedoeling: de inzittenden werden het slachtoffer van een roekeloos noodlot, dat blind met hun biografie in botsing kwam.
