Terwijl de oorlog in Gaza en Israël woedt, verkondigen opiniemakers aan talkshowtafels en in krantenkolommen dat we ‘vooral de mens in elkaar moeten blijven zien’. Een redelijke oproep, waar vrijwel niemand tegen zal zijn. En daarom is het – alle goede bedoelingen ten spijt – ook een tamelijk lege oproep, vindt auteur en essayist Bas Heijne (1960). ‘Een oproep die bovendien altijd gedaan wordt nadat de ramp heeft plaatsgevonden.’
Heijne schreef het voorwoord bij de Nederlandse vertaling van Over nationalisme van de Britse schrijver George Orwell (1903-1950). In het essay uit 1945 waarschuwt de schrijver van klassiekers als 1984 en Animal Farm voor ideologische vooringenomenheid. Heijne herkent in Orwell een geestverwant die pleit voor een gezonder publiek debat.
Wat is er mis met de oproep om in tijden van oorlog elkaars menselijkheid te blijven erkennen?
‘Het probleem is dat zo’n beetje iedereen het daar wel mee eens is, maar daarna slaan we elkaar weer rustig de hersens in. De oproep om de mens achter de identiteit te blijven zien is een aloude humanistische boodschap: in onze aderen stroomt uiteindelijk hetzelfde bloed. Deze boodschap appelleert aan een bepaalde emotie, maar zet niet aan tot actie. Want eenmaal in de greep van wat Orwell nationalisme noemt, vervaagt dat humanisme gelijk weer.’
In de greep van dit nationalisme zijn we allemaal, stelt Heijne. Belangrijk om daarbij in te zien is dat Orwell een brede opvatting van het begrip ‘nationalisme’ heeft. Het gaat hem niet zozeer om vaderlandsliefde (waar hij weinig problemen mee heeft), maar om je blind scharen achter een bepaald doel of collectief; je ermee te identificeren, om vervolgens geen enkele kritiek erop meer te accepteren. Orwell, die zijn essay in het staartje van de Tweede Wereldoorlog schreef, ontwaarde dit nationalisme bij een brede waaier aan groeperingen: van communisten en trotskisten tot pacifisten, zionisten en antisemieten.
Als Orwell over nationalisme schrijft doelt hij op een hele verzameling ismes. U betoogt dat nationalisme in onze tijd persoonlijker is geworden.
‘Klopt. Vroeger waren mensen onderdeel van een zuil. Je persoonlijkheid bestond in een groter ideologisch of religieus verband. Dat is weggevallen; nu staat het ik centraal. Dat ik engageert zich nog wel, maar het ankerpunt blijft het individu. Dat levert een vluchtiger en meer emotionele vorm van ideologie op. Een radicale variant daarvan zag je tijdens de pandemie, toen mensen met wantrouwen jegens de overheid gingen protesteren tegen het vaccinatiebeleid. Na de pandemie nam de actualiteit van die vaccinaties af, maar het sentiment, dat wantrouwen, bleef bestaan. En dan sluiten mensen zich net zo makkelijk aan bij verzet tegen wapenleveringen aan Oekraïne. Compleet ander onderwerp, maar dezelfde emotie.’
Even tussendoor… Meer lezen over George Orwell? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Orwell waarschuwt voor ideologie. Tegelijkertijd had hij een broertje dood aan relativisme en roept hij wel degelijk op tot stellingname. Zo was hij zelf een overtuigd socialist. Wanneer wordt een politieke opvatting een ideologie?
‘Dat is de hamvraag. Er zit een ambivalentie in waar we nooit helemaal aan kunnen ontsnappen. We moeten nu eenmaal een beeld van de werkelijkheid scheppen. We kleden de biologische werkelijkheid in met verbeelding; dat is onze cultuur. Politiek is in zekere zin de verbeelding van een betere wereld. Maar verbeelding kan altijd inbeelding worden. Inbeelding is een volharding van je verbeelding. Dan sta je niet meer open voor correcties, voor zaken die onze perceptie van de werkelijkheid tegenspreken. Jouw perceptie wordt dan de werkelijkheid zelf.’
Wat kunnen we volgens Orwell daartegen doen?
‘Wat Orwell bepleit, en ikzelf ook, is om in eerste instantie naar jezelf te kijken. Niet gelijk naar de ander wijzen of, zoals de humanist doet, met open armen op de ander aflopen. Maar je afvragen: hoe kom ik aan mijn standpunten? Op welke manier ben ik partijdig, en waarom? Aan het eind van zijn essay roept Orwell verschillende facties op om zich de waarheid door te laten dringen van feiten die hen niet goed uitkomen of zelfs haaks staan op hun overtuiging. Dat is een manier om je eigen partijdigheid te onderzoeken, om tegen jezelf in te denken. Die oefening in zelfkritiek vind ik essentiëler dan de goedbedoelde oproep dat we allemaal mensen zijn.’
Over nationalisme
George Orwell
Prometheus
80 blz.
€ 12,50
