Dirk De Schutter vraagt zich in zijn nieuwe boek af wat mensen gemeen hebben. In de filosofie is doorgaans vooral naar antwoorden gezocht op die vraag in het innerlijk domein van de mens, stelt hij, bijvoorbeeld in het gevoel of in de ratio. Maar wat ons bindt heeft ook een uitwendig component, namelijk de wereld om ons heen. De Schutter, hoogleraar filosofie aan de Europese Hogeschool Brussel, richt zich daarom op dat wat zich afspeelt tússen mensen, en vraagt zich af hoe we de wereld in tijden van crisis en democratisch verval kunnen behouden. Zijn boek bestaat uit vier essays, die ingaan op domheid en leugenachtigheid, zelfontplooiing en de ander, wetten, en de doodstraf.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Het boek biedt overtuigende vondsten. Neem het derde essay, over hoe mensen wetten maken en wetten op hun beurt ook weer mensen maken. Hierin bespreekt De Schutter hoe verschillend enerzijds de Grieken en anderzijds de Romeinen tegen wetgeving aankeken. De Grieken zagen wetten als noodzakelijke inperkingen van het handelen, die de samenleving moesten omheinen. Voor de Romeinen moesten wetten mensen juist op elkaar betrekken en menselijke ontmoetingen mogelijk maken.
Wetten kunnen mensen samenbrengen
De Schutter vraagt zich af of we beide tradities kunnen verenigen. Volgens hem zou dat het mogelijk maken een geseculariseerde wetsopvatting te ontwikkelen waarin wetten ruimtes zijn. In die ruimtes komen mensen samen, en leren ze om die te bewonen en te verbouwen, om zo hun verblijf in de wereld zin te geven. Tegelijkertijd vraagt De Schutter, meanderend via Thomas Mann, Heidegger en Arendt, zich af of we nog wel in een gezamenlijk gesprek eensgezindheid kunnen bereiken over die wereld als woonplaats. In onze huidige gepolariseerde tijd lijkt dat een haast retorische vraag, maar wel een evidente en belangrijke vraag om te stellen.
Totalitarisme
Helaas is de kwaliteit van de essays wisselvallig. In het openingsessay ‘Over domheid’ komt De Schutter tot de analyse dat het totalitarisme mensen nodig heeft die kritiekloos een ideologie aanhangen. Hij schetst een beeld van het totalitarisme als iets wat mensen actief in haar greep houdt, terwijl ‘het volk’ er machteloos tegenover staat. In De Schutters analyse wordt het totalitarisme haast tot een persoon gemaakt: het ‘wil’ dingen, het ‘geeft de voorkeur aan’ bepaalde zaken en het ‘verafschuwt’ mensen. Aan de andere kant worden ‘gedachteloze mensen’ gereduceerd tot willoze radertjes zonder onderscheidingsvermogen. Vanuit Arendts filosofie is deze analyse navolgbaar, maar sociaal gezien is deze interpretatie vrij vlak: er valt veel meer te zeggen over de feitelijke mate van handelingsvermogen en het kritisch denkvermogen van mensen in dergelijke regimes.
Hannah Arendt: Liefde voor de wereld
De Schutter toont zich een meester over enkele denkers, onder wie Arendt, die bij bijna alle thema’s uitvoerig wordt aangehaald. Maar terwijl de vele denkers in directe relatie met elkaar worden gebracht, lijkt juist de wereldse actualiteit enigszins op de achtergrond te staan. Dat zorgt voor een interessante, maar ook een tamelijk hermetische tekst. Dat is voor een boek met ‘de wereld als inzet’ een gemiste kans. Zo had bijvoorbeeld het essay over het zelf, dat ingaat op de ethische principes van zelfzorg en naastenzorg, aan urgentie gewonnen als dat meer gekoppeld zou zijn aan de maatschappelijke actualiteit van het vraagstuk. Het gebruik van sociale media, de alomtegenwoordigheid van psychologie en psychiatrie, de toename van zzp’ers en het onwrikbare geloof in individuele autonomie in het onderwijs, op het werk en in de media bieden een rijk palet om die thematiek actualiteit en urgentie mee te geven.
Het boek heeft een universalistische opzet – het gaat immers over de wereld als inzet. Maar voor het begrip ‘de wereld’ lijkt net zoiets te gelden als voor ‘de mensheid’: het omvat bijna alles en daardoor soms niets. Bovendien blijft de vraag tot welke ‘wereldse’ conclusies het boek aanzet, doordat het boek geen slot heeft. Voor wie op zoek is naar een filosofisch essay over wat wij mensen delen, is dit een ge(s)laagd en relevant boek. Maar voor wie een meer wereldse inzet van die wereld verwacht, bestaat er – gelukkig – ook heel veel meer. Denk bijvoorbeeld aan het werk van Hartmut Rosa en van Rudi Laermans.
De wereld als inzet. Wat wij mensen delen
Dirk De Schutter
Ten Have
208 blz.
€ 20,99
