De waarheid is verdacht, relatief of beide. Drie recente boeken over achtereenvolgens de alliantie tussen waarheid en macht, de waarheid als vrouw en over intuïties.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In de jaren vijftig van de twintigste eeuw ontvingen ruim tweehonderd Amerikaanse universiteiten geld voor wetenschappelijk onderzoek van het Pentagon. In 1960 werd bijvoorbeeld zeventig procent van het elektronica-onderzoek, dat onder meer de radar en de laser mogelijk maakte, door de federale overheid bekostigd. Dit schrijft Chunglin Kwa in zijn boek De ontdekking van het weten. Een andere geschiedenis van de wetenschap waarin hij een geschiedenis van de westerse wetenschap construeert aan de hand van verschillende wetenschappelijke stijlen.
Elke stijl, die zijn oorsprong heeft in een specifieke periode van de geschiedenis, kent zijn eigen verzameling van criteria van wat goede wetenschap is en een specifieke wijze om ‘waarheid’ te produceren. Zo ontstond in de middeleeuwen de deductieve stijl van wetenschapsbeoefening en kennen we sinds de negentiende eeuw de evolutionaire wetenschappelijke stijl. De twintigste eeuw wordt gekenmerkt door een mozaïek van verschillende stijlen en een alliantie tussen waarheid en macht; de wetenschapper was ontdekker en kenner van de waarheid en de staat kon deze wetenschappelijke waarheid gebruiken, bijvoorbeeld voor het ontwikkelen van de atoombom.
In de heruitgave van Sporen. De stijlen van Nietzsche, van een uitgebreide inleiding voorzien door Ger Groot, bestrijdt Derrida het idee van kenbare waarheid. Hij vindt een bondgenoot in Nietzsche wiens voorstelling van de waarheid als vrouw het uitgangspunt vormt voor Derrida’s aanpak van het waarheidsbegrip. De waarheid, zo stelt Derrida, houdt zich schuil als een vrouw achter haar sluier. De mannelijke filosoof heeft de naïeve opvatting dat hij deze waarheid kan kennen en zich eigen kan maken door de sluier weg te halen. De vrouwelijke filosoof weet echter dat dit slechts een illusie is en dat er achter de sluier helemaal geen waarheid schuilgaat. Ook hier is de relatie tussen waarheid en macht van belang: de man probeert zich de waarheid toe te eigenen om hiermee de vrouw te overheersen. Mannelijk en vrouwelijk zoals Derrida deze termen gebruikt zijn geen objectieve biologische categorieën, maar denkstijlen, zoals de verschillende wetenschappelijke stijlen bij Chunglin Kwa. De ‘mannelijke’ behoefte de sluier weg te trekken is net zo belangrijk als de kennis van de vrouw van wat er achter de sluier ligt: niets. Waarheid bij Derrida is namelijk een ‘wijkende waarheid’ die bestaat bij de gratie van haar permanente onbereikbaarheid gecombineerd met het streven haar te bereiken. Tevens probeert Derrida Nietzsche te vrijwaren van diens vermeende misogynie, door er op te wijzen dat Nietzsche de vrouw voorstelt als kenner van de ‘waarheid van de waarheid’.
Een voorbeeld van het ‘vrouwelijk denken’ over waarheid is Angela Roothaans essay Wat is waar?. Zij begint haar antwoord op deze vraag met een analyse van deze tijd die zich zou kenmerken door het idee dat waarheid en wetenschap samenvallen: buiten de beperkte kaders van de wetenschap mag het individu geloven wat hij of zij wil. Deze definitie van het verschil tussen geloof en waarheid is te beperkt volgens Roothaan. Een dergelijke inperking maakt het namelijk onmogelijk de waarheid te zien zoals zij is, als een ongrijpbare vloeibare kwaliteit die benaderd maar niet bereikt kan worden. De waarheid, en dus ook de wetenschappelijke waarheid, is niet onbereikbaar omdat zij buiten het kenbare ligt, maar omdat zij constant verandert terwijl wij met haar bezig zijn. Ook bij Roothaan is de waarheid dus een wijkende waarheid die zich niet laat toe-eigenen en zich constant op nieuwe wijzen openbaart. Hoewel wij de waarheid nooit volledig zullen kennen, kunnen we haar wel benaderen door middel van intuïtie, een snelle vorm van weten. Deze intuïtie sluit perfect aan bij onze menselijke conditie, aldus Roothaan. De wereld verandert constant en wijzelf ook en daarom zijn intuïties nodig voor de menselijke plaatsbepaling. Deze gevoelsmatige vorm van weten is echter altijd tentatief en wordt constant vervangen door nieuwe intuïtieve waarheden. Zo blijft ook bij Angela Roothaan de waarheid versluierd.
Sporen, J. Derrida, uitg. Sun, € 19,50; De ontdekking van het weten. Een andere geschiedenis van de wetenschap, C. Kwa, uitg. Boom, € 29,90; Wat is waar?, A. Roothaan, uitg. Ten Have, € 11,95
