De Romeinse filosoof Apuleius bedacht een uitstekende eigen versie van Plato | recensie

Apuleius van Madauros, die leefde in de tweede eeuw na Christus, is vooral bekend van De gouden ezel, de enige in zijn geheel overgeleverde Latijnse roman. Hij was schrijver, succesvol redenaar en een veelzijdig geleerde, maar in de eerste plaats beschouwde hij zichzelf als filosoof. Zijn Leven en leer van Plato is alleen al interessant omdat samenvattingen van Plato uit de oudheid zeldzaam zijn. Natuurlijk is er later ongelooflijk veel over Plato geschreven, maar uit globaal dezelfde periode als Apuleius’ werk zijn slechts twee andere overzichten overgeleverd.

We zien Plato dus door de ogen van een tweede-eeuwse lezer. Een zeer zelfverzekerde lezer om precies te zijn, die Plato onbekommerd aanpast aan zijn eigen interesses: hij laat veel van Plato weg en voegt er zaken aan toe die hij niet bij Plato, maar bij Aristoteles of de stoïcijnen gelezen heeft. En ik moet zeggen dat Apuleius’ Plato me uitstekend bevalt.

Door dit boek besefte ik wat mijn belangstelling voor Plato vroeger in de knop heeft gebroken: het was puur de allegorie van de grot, die overbekende filosofische passage. Stel je voor, zegt Socrates, Plato’s spreekbuis: mensen zitten gevangen in een onderaardse grot, vastgeketend met de rug naar een vuur, kijkend naar een muur waarop schaduwen vallen van beelden die achter hun rug worden voortbewogen. Hoezo? Wie heeft die mensen vastgebonden en wie is er zo gek om met die beelden te gaan zeulen, en dan ook nog onder het uitbrengen van de bijpassende geluiden? Ligt het aan mij of probeert Plato hier iets eenvoudigs uit te leggen door ­middel van iets heel ingewikkelds?

Apuleius weet deze allegorie op waarde te schatten en rept er met geen woord over. Hij legt gewoon uit dat er vormloze materie bestaat, die je je kunt voorstellen als een hoeveelheid was; de god stempelt daarin modellen. De afdrukken zijn waarneembaar, de modellen niet. En die eeuwige modellen, dat zijn de Ideeën. Klaar! Zonder die sinistere grot zie ik opeens hoe mooi die vondst van Plato is. Zijn begrip van ‘de Ideeën’ vormt de basis van zijn dualisme en biedt een oplossing voor de tegenstelling die we allemaal ervaren, namelijk dat de wereld een en al verandering is, terwijl er nooit eens iets verandert.

Dankzij het uitgebreide notenapparaat bij deze vertaling is goed te volgen wanneer Apuleius, soms om volstrekt onduidelijke redenen, van zijn leermeester afwijkt. In zijn beschrijving van de menselijke anatomie heeft Plato het bijvoorbeeld over bescherming van de ogen door de oogleden. Kennelijk vindt Apuleius wenkbrauwen interessanter, want hij maakt er dit van: ‘De ogen liggen veilig onder de haag van de wenkbrauwen, zodat als er iets van boven neervalt, dit het kwetsbare, gevoelige zicht niet verstoort.’ Een mooie, tedere zin – en een wel heel eigen invulling van het origineel.

Dat Plato’s logica in Apuleius’ overzicht ontbreekt is waarschijnlijk niet het gevolg van Apuleius’ eigenwijsheid, maar van het feit dat dit werk onvolledig is overgeleverd. Het gaat vooral over Plato’s ethiek en politiek. Apuleius legt uit dat er volgens Plato een driedeling in de menselijke ziel bestaat: de rede, het ‘opvliegende’ of ‘prikkelbare’ deel, en de begeerte. Hiermee hangen de voornaamste drie deugden samen: wijsheid en verstandigheid, dapperheid (dat wil zeggen dat de ‘spierballen’ van de ziel op de juiste wijze worden aangestuurd) en zelfbeheersing (waardoor lusten en ­verlangens worden beteugeld ‘tot een acceptabele middelmaat’).

Niet geheel toevallig zien we deze driedeling ook terug in de organisatie van de ideale staat. Een kleine groep filosofisch geschoolden moet besturen, dappere militairen moeten de boel bewaken en de massa van ‘gewone mensen en boeren’ moet het geld verdienen. Overigens moeten vrouwen daarbij dezelfde taken vervullen als mannen (zoals vrouwelijke studenten ook welkom waren aan Plato’s Academie). ‘Verder,’ schrijft Apuleius, ‘heeft hij felle kritiek op mensen die anderen tegen hun zin als slaven houden’. Zo krijgt de anti-democraat Plato toch een vriendelijker gezicht.

Vincent Hunink en Achim Lukoschus, de samenstellers, noemen het boek in hun inleiding ‘een boeiend curiosum’ en dat klopt wel. Je krijgt een samenvatting van Plato’s denken, maar die is betrouwbaar noch accuraat. Des te beter! Ik begon Leven en leer van Plato te lezen uit interesse voor Apuleius, niet voor Plato, maar de eerste heeft me, zoals zijn bedoeling was, de weg gewezen naar de tweede.

Leven en leer van Plato
Lucius Apuleius
vert. Vincent Hunink
Noordboek
256 blz.
€ 22,90