Katapulteer een oude Griek of Romein naar onze tijd en hij zou bijna bezwijken onder de cultuurshock, zegt classicus Patrick De Rynck. Maar zo gauw hij van de schrik bekomen is, zou hij dingen gaan herkennen. ‘Een Romein hoeft maar langs een villa te wandelen met “Carpe diem” erop en een Griek hoeft maar een discussie bij te wonen over de staat van de democratie, of hij begint zich al voorzichtig thuis te voelen. Het verleden is een vreemd land, zei de Engelse schrijver L.P. Hartley. Dat geldt ook voor de klassieke oudheid, maar ze is tegelijkertijd herkenbaar.’
Onze wereld is nauw met de oudheid verweven, is de overtuiging van De Rynck. Hij is oprichter en hoofdredacteur van Hic et Nunc, een nieuwswebsite over de sporen van de oudheid in het hier en nu. In het boek Zeus in jeans bespreekt hij allerlei hedendaagse fenomenen die een link hebben met de oudheid, van disstracks tot dierenrechten en van robots tot retorica. ‘Ik wil de lezer een nieuw paar ogen aanreiken, een verdiepende manier van kijken naar de wereld doordat je inziet waar de dingen vandaan komen, hoe de oudheid in onze tijd aanwezig is.’
Hoe kan de oudheid in onze tijd aanwezig zijn als ze allang voorbij is?
‘De oudheid is niet voorbij. Dat klinkt misschien contra-intuïtief: oude periodes zijn toch afgesloten? Maar kijk alleen al naar de filosofie: inzichten die meer dan tweeduizend jaar oud zijn, worden nog altijd gebruikt, inspireren mensen, zetten ze aan het denken. Het idee dat we extreme rijkdom moet begrenzen, recent opnieuw verdedigd door filosoof en econoom Ingrid Robeyns, lezen we al bij Plato en Aristoteles. De gedachte komt uit een andere tijd en tegelijk is ze hedendaags.
Of denk aan de retorica. Het retorische systeem dat bedacht is in de oudheid is nog perfect geldig. Toen Obama aan de macht kwam in Amerika was er grote opwinding onder classici, want hij paste alle technieken en strategieën toe die in de oudheid beschreven zijn voor hoe je mensen moet overtuigen. Zo is Obama’s herhaaldelijke Yes we can een perfect voorbeeld van een epifoor, een slagzinnetje om onderdelen van je speech mee te eindigen.
De oudheid moeten we niet zien als “pijler” of “fundament” onder onze beschaving – dat zijn saaie, statische metaforen. De oudheid is iets wat blijft doorsijpelen: elementen worden hergebruikt en aangepast. Als iemand over haar dementerende man zegt: “Ach, voortaan plukken we de dag”, dan maakt ze gebruik van beeldspraak van de Romeinse dichter Horatius, maar op haar eigen manier in haar eigen situatie.’
Wat hebben we eraan te weten waar die uitspraak vandaan komt?
‘Soms zijn het gewoon weetjes. In België heb je autohersteller Midas, vernoemd naar de mythische koning die met zijn aanraking dingen in goud veranderde. Als je dat weet, snap je waarom het logo geel is en waarom er een kroontje op de i staat. Maar vaak gaat het dieper en ontdek ik in het weten ook een verbondenheid met mensen van bijna honderd generaties geleden. Die verbondenheid kan troost bieden, en ook mistroostig maken omdat we nog met dezelfde kwesties worstelen als de mensen toen. Maar bij mij overheerst het positieve, dat er een link is met onze voorouders, dat we ze herkennen en dat ze tegelijk vreemd zijn.’
Fake
Niet al het hedendaagse gebruik van de oudheid is even zuiver, ziet De Rynck. We spannen de oudheid regelmatig voor ons karretje. ‘Zo wordt in extreemrechtse kringen de Romeinse dichter Ovidius gebruikt om terug te grijpen op een verleden waarin de man vanzelfsprekend de macht had over de vrouw. Die verwijzing is niet helemaal verkeerd – je leest iets dergelijks inderdaad bij Ovidius. Maar je verplaatst dan een tekst met heel andere waarden en uit een heel andere context naar deze tijd om je eigen opvattingen prestige, status en een stamboom te geven. In andere gevallen wordt de oudheid duidelijk gefaket. De fascisten verkondigden bijvoorbeeld dat de fascistengroet van de Romeinen afkomstig is, terwijl daar geen enkel bewijs voor is.’
Even tussendoor… Meer lezen over Griekse filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Is niet alle hergebruik van de oudheid op een bepaalde manier fake? Je haalt altijd iets uit een andere tijd naar het hier en nu.
‘Fake is echt welbewust doen alsof een fenomeen of een idee uit de oudheid komt, terwijl dat niet zo is. Maar er zijn gevallen waar het ingewikkelder ligt. Zo is er in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren een expositie die nogal wat bezoekers shockeert. De tentoonstelling laat zien dat de klassieke witmarmeren beelden die we kennen oorspronkelijk gekleurd waren, op een manier die we nu kitsch zouden noemen. Kenners wisten dat wel, maar veel bezoekers schrikken als ze in een museum over de oudheid felgekleurde beelden zien. Moeten we een witmarmeren beeld dan fake noemen?
Maar eigenlijk is het niet mijn bedoeling om de hele tijd fouten aan te wijzen. Sommige classici gaan bij elke nieuwe film die zich in de oudheid afspeelt kijken wanneer er precies een elektriciteitsdraad door het beeld loopt. Ik stel liever vast dat klassieke elementen gebruikt worden, en soms hetzelfde blijven en andere keren metamorfoseren – ook zo’n mooi klassiek begrip. De oudheid is een dynamisch gegeven.’
Zeus in jeans. Hoe de oude Grieken en Romeinen ons leven nog altijd bepalen
Patrick De Rynck
Lannoo
288 blz.
€ 25,99