Het eerste werk dat ik van de Amerikaanse kunstenaar James Turrell (1943) zag, was Wedgework III in Tilburg. Het zorgde voor een bijna sublieme, goddelijke ervaring van licht’, vertelt beeldend kunstenaar Mirte Slob. ‘Om deze krachtige ervaring beter te kunnen begrijpen, besloot ik me te verdiepen in Fenomenologie van de waarneming van de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty.’ Slob schreef uiteindelijk een paper over de verbanden tussen Turrell en Merleau-Ponty. Een interview met haar.
Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief en lees meer over filosofie en kunst:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Het werk van Turrell is wereldwijd te bewonderen. Toch was het aanvankelijk nooit zijn bedoeling kunstenaar te worden. Op zestienjarige leeftijd haalde hij zijn vliegbrevet, waarna hij vluchtende boeddhistische monniken op ging halen uit Tibet, dat door China bezet was. Zijn vele uren als piloot inspireerden hem om artistieke ‘installaties’ te gaan maken. Hij noemt de lucht zijn studio, materiaal én canvas, en probeert de ervaring van licht en de lucht in de puurste vorm op de kijker over te brengen. ‘Hij laat ons op een nieuwe manier naar alledaagse zaken zoals licht en lucht kijken’, zegt Slob. ‘Het bijzondere aan Wedgework III is ook dat er geen waarneembare lichtbron of ander object is waar je aandacht naar uitgaat. Je kijkt echt naar het licht zelf.’
Hoe kun je naar licht zelf kijken?
‘Licht is meestal waarneembaar omdat het op een object reflecteert. Stel dat je naar een boom kijkt, dan zie je die boom omdat het licht van de zon erop valt. Je kijkt dus niet naar het licht zelf, maar naar een opgelicht object. Turrell krijgt het in zijn werk voor elkaar om de boom en de zon bij wijze van spreken weg te halen. Je weet als kijker niet precies wat de lichtbron is, en kijkt ook niet naar een object. Wat er dan overblijft, is de ervaring van licht zelf. Het is een fysieke ervaring die je in de normale wereld niet tegenkomt. Je voelt het met je hele lijf, je voelt je omringd door het licht.
Wedgework III kan daarnaast op meerdere manieren worden bekeken. ‘Enerzijds verwijst de titel naar de vorm van een “vijfvlakkige” piramide. Maar het betekent ook “barrière”, een tweedeling. Als je in het donker staat, zie je een hoekige ruimte waarvan het lijkt alsof je erin zou kunnen stappen. Tegelijkertijd zie je een plat lichtgevend vlak dat de ruimte in tweeën deelt.’
Wat zegt dat over onze zintuiglijke ervaring?
‘Het laat zien dat we zelfs feitelijke en natuurkundige zaken op meerdere manieren kunnen bekijken. Mijn hersenen verwisselden steeds van perspectief, en konden de installatie op beide manieren zien. In Merleau-Ponty’s theorie van fenomenologie is het fenomeen datgene waar je naar kijkt – in dit geval het werk Wedgework III. Dit bestaat in de ‘reële wereld’ en is meetbaar. Maar deze feiten komen volgens Merleau-Ponty tijdens de verwerking ervan in je innerlijke belevingswereld, die bij ieder individu onmeetbaar en uniek is. Die belevingswereld bevat namelijk onze persoonlijke herinneringen, associaties en gevoelens. Onze uiteindelijke ervaring wordt dus altijd beïnvloed door onze innerlijke wereld. Ook al is het werk dat je waarneemt in de reële wereld hetzelfde, afhankelijk van iemands innerlijke belevingswereld zijn de ervaring en kennis die voortkomen uit het werk voor iedereen verschillend. Dat is ook wat Turrell duidelijk probeert te maken: dat de ervaring die je hebt veel meer te maken heeft met wie jij bent als persoon, dan met het kunstwerk zelf. Hij zegt: “Mijn werk heeft geen object, geen beeld en geen focus.” Wat blijft er dan over om naar te kijken? Je wordt gedwongen te kijken naar hoe jij kijkt.’
Merleau-Ponty is een van de bekendste filosofen binnen de fenomenologie. Waarom was zijn werk zo baanbrekend?
‘In zijn tijd was er een duidelijk onderscheid tussen mensen die intellectualist en mensen die empirist waren. De ene groep dacht dat “echte kennis” bereikt kon worden via ervaring, en de andere claimde dat “echte kennis” alleen via rationaliteit en abstractie te ontdekken viel. Merleau-Ponty nuanceerde beide standpunten. Hij claimde dat de kennis die wij verkrijgen altijd afhankelijk is van onze eigen context en innerlijke wereld, en dat onze perceptie niet het een-op-een overnemen van feitelijkheden is.
Er zijn mensen die Turrells fascinatie met licht koppelen aan zijn Quaker-opvoeding, een religie waarin licht een sterke spirituele betekenis heeft. Maar zelf heeft hij dat nooit expliciet zo uitgelegd. Dat is wat Merleau-Ponty ook benadrukt: ik kan door feiten te koppelen wel beargumenteren dat Turrell door zijn Quaker-achtergrond geïnspireerd werd, maar of dat echt klopt? De enige ervaring waar je zeker van kunt zijn, is die van jezelf.’
Meer lezen over schoonheid? Bestel nu de speciale uitgave Te mooi om waar te zijn.
